Zoram Loneitu
Editor
Dr. C. lalzarliana
Directorate of Agriculture
(Crop Husbandry)
Joint Editor
C. Lalnithanga
Directorate of Agriculture
(research & Education)
Lalrinliana
Joint Director of
Agriculture
News Editor
Rohmingthanga Colney
Deputy Director
(Extension)
Circulation Manager
George Lalthanngura
ASSO
Members
Dr. H. Saithantluanga
Deputy Director (Planning)
R. K. Nithanga
Deputy Director (Oil Palm)
J. Rothanga
SO-cum-AS
C. Lalnithanga
APPO
Tlangtimawia Zote
Insecticide Analyst
R. Zoramthanga
SMS (Forestry)
Editorial ……………………………………..……….2
General Section :
1. Better Late Than Never ……………….……..…..3
Khawtinthanga Ralte
2. Oil Palm Factory Lungphum Phum ………….….7
K. Kapchungnunga
3. Leiha leh Rannung Thahna Tûr Hlau lovi ……..10
J. Lalnuntluanga
4. Jubili Dar Ri leh Ram Chawlh Kum ……........…13
Lalmalsawma
5. Mi hlawhtling Huang ………………………..….16
Technical Section :
1. Bekang Rah Sawngbawl Dan, etc …………...…19
George Lalthanngura
2. Improved Jhum ……………………………....…23
C. Lalnithanga
3. Sum Chang Thlai Chin ……………….........…...27
V. L. Zidinga
4. Oil Palm Ching Uar Ang U ……………….....…32
H. Neihchhunga
5. SRI leh IP-a Bug Chingtute Mamawh ….............37
Lalnunmawia
Regulars :
1. Kan Chet Velna ………………………….….….41
2. Keimahni ……………………………….……....44
Contents
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 1 -
EDITORIAL
Rim tak leh hah tak, bianga thlantui luang zawih zawih khawpa
thawka ei hmu tur kan nih thu Bible-ah kan hmu a, Zoram ei leh
bara a intodelh theihna tur atan leh ramin hma a lo sawn ve
theihna tur atana thawktu kan nihnate hre reng ila, rilru leh ngaihtuahna bakah
theihtawpa thawkchhuak tur, inthlahdah leh awm awl mai mai hman lo, kan hmaa tih
tur awmte hlenchhuak thei turin kan inbuatsaih thar fo a ngai a ni.
Thawktute inpekna leh thawhrimna azarah Departrnent-in hminghat leh fak a
lo hlawh ve a, chu hminghatna chu chhawm nung zel turin an la thar zel ila, kan
thiamna leh hriatnate dah tuiek mai lova chher hriam belh zelin, Zorama
kuthnathawktute leh mamawhtu dangte chhawr phak tura luanchhuahtirin, kan ram,
kan chenna tur leh ei leh bar tur kan tharchhuahna tur atana Pathian min pek hi
hmangaiha humhalh tlat hi thawktute mawhphurhna a ni.
Kharif Season kan lo hmang chho leh ta a, hengah hian Department hmalakna
hrang hrang bakah loneitute hmalaknate a hlawhtlin theihna turin an la thar zel ila.
Keimah lo chu mi dang an awm chuang lo a ni, ka thawh loh chuan hlawhtlinna leh
hmasawnna kan ramin a hmu thei dawn lo a ni tih rilru pu chunga thawk turin kan
inngen a ni.
Tun hnaia Mizoram Agriculture Service-a tling tharte Orientation neihpui an
nih khan a hlawkna teltu chu anmahni bakah Officer thawk mek te, zirtirna petute
kha an ni. Hei hian hnaah tuina leh chona thar a rawn thlen bakah intuaihriam zel a
pawimawhzia a tilang chiang hle.
Zirlaiin a zirlai a hriat chian/thiam chuan exam-naah a tiha hin angin kan
hnate hre chiang ila, pawn lam fakderna leh hminghatna ringawt um lovin, chhungril
lam zawkah kan rilru daha theihtawpa ram tana thawk turin puanven i sawichhing
tlang teh ang u.
(DR. C. LALZARLIANA)
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 2 -
BETTER LATE THAN NEVER
- Khawtinthanga Ralte
Dinthar Tlang, Aizawl
Vawiina ka thu chhiar beng lut tak chuan min deng na-in min tiharh chiang
hle. Russia rama arsi tla, van boruaka puakdarh thawm chu a na ngiang maw! Hliam
lah an tam, hmar tawp reta thil thleng a ni bawk a, a rim ara hriat ni bawk lo nen kan
táw pawh a sài lo a ni ang. He thil thleng ai chuan ka thu chhiar hian mi a huah hneh
zawk.
Kei ve tehlul hian Agriculture hmasawnna hi ziak ve fo tur emaw ka nih le?
Ka hahnemngai ve hian a angkai mial dah law maw tiin ka'n thai ve leh ngawt hin
hi, hái tawh ila, mite hian báwm ak thu lekah hian min lo ngaihsak reu reu ang tihte
pawh ka ngaihtuah a. Mahse, he thu ropui, ngaihtuahna sáwi nghing dawt thei, ka
ngaihsan em em thute ka'n hriat tak bawk si avangin zah theih loh kan chhuah leh
chawt a. Chutah mah, a cheimawina tih pah fawmin a thupuiah sap awngte kan dah
ve ngawt a ni a, nuih ti zain, Tlai Luat A Awm Lo Ve” kan tih tir ve deuh a nih hi!
Bihar State-a loneitu Rakesh Kumar-a chuan ram hectare khat (in 2
𝟏
𝟐
hmun)
zelah Alu ton 108.80 (1080 qtls) a thar a, khawvela Alu thar tam ber (hlawk ber)
record a siam. He pa hi Nalanda District Sohdih khuaa cheng a ni. Midang, he
district-a mi thoin nikum lamah khan Alu ton 72.90 (729 qtls) hectare 1-ah a lo thar
tawh bawk. Bihar State hian khawvel hriat thamin thlai an thar hnem hle hin.
Nalanda District Magistrate, Sanjay Kumar Agarwal chuan, Rakesh Kumar
hian Organic Farming hmangin Alu thar chhuah tamah world record thar a siam ta,‖
a ti heps mai! A ropui helh helh mang e! Zoram tan awh nachang i hria ang u. Hei
hi experts te, scientist te leh official ten an finfiah a ni,” a ti bawk.
Alu bakah Buhhum (Paddy) thar tam lamah pawh Nalanda District loneitute
an duai lo. Tun hnaiah loneituten Buhhum hectare kat zelah 224 qtls an thar a, world
record an siam tawh bawk. He District hi Bihar Chief Minister chhuanawm, ram tana
mi inpe Nitish Kumar chenna khua awmna District a ni nghe nghe. Kalvari chanchin
tih lohah chuan a ropui rem rem mang e! Source : The Aizawl Post 19.2.2013.
Tichuan, Zoramah pawh hian Agriculture Department Field Officer lam ten
State dang hmasawn dante zirchiangin an enchhin chho zel a. Buh-bal thar lama mi
tui mite chuan an sawi huai huai SRI method-a buh chin hlawkzia hriain an bei chho
zel a, tunah chuan nasa takin hmasawnna duhawm tak kan hmu ta a ni. Buh bul tina
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 3 -
buh peng tam tak tak tlim hmur mai TV a min han hmuhtir leh buh seng hun lai, buh
vui, vuak zék ang maia vual chulh mai, a hmin eng sur mai, uai hnuang hnuang, bawr
luih mai si min han hmuh tir hin mawlh mai hian mahni ta fang tekhat mah a awm lo
chungin Zoram ta a ni miau a, awm a ti nuam a ni ber. Sawithiam a har, hrilthiam a
har tih hla ang deuh khan thinlungah thu a sawi hin. Heng kan han tarlante hian
nangmahah thu a sawi ve em?
Tin, thlai pawimawh pawl tak Alu hi Zoramah tlang sang lamah tlem te lo
thar ve bawk mahse, sawitham a awm lo a ni ang. He thlai hi khawpui lamah phei
chuan kan chawhmeh leklam pawl ber a ni tawh mai. Sikul naupang zawng zawng
hian tiffin-ah an pai zin ber pawl a niin rentin daih chawhmeh a ni. He thlai hi thlasik
thlaia chin a ni ber a, phai lamah, thlasik hnaih tawh September, October leh
November-ah te an ching hin. Heng huna chin hi a seng hun, hal nawm lai a ni a,
engkim tih a awlsam a, dahhat dan pawh a remchang a. Hetiang tihna hmun tur hi
phai lamah hmun kan la ngah mai.
Tlang sang lamah chuan February/March thla velah an ching ber. Chu chu fur
ruahtui thlen hnu lamah a thar a. Seng a buaithlakin a chhe duh a. Hei hi chu
insawihmuh vak chi niin a lang lo, a chi siam nan a tawk vel awm e. Zo ng tak ni
lo, zo kài chin ve deuhah hian a chi chhuah tur bik ching ila, Alu thar a lian lo va, a
chi rual lek lekin a thar a, chu chu thlasik thlai chi atan dah mai a remchang hle.
Hetiang hian ram hla tak taka a chi tur kan chawk luh hi tum tak tak chuan a tihtawp
theih a rinawm.
Ka vision-a a landan leh ti thei ila kan hlawhtlinna tur nia ka hmuhte :
1. Heng buh chin hlawk em em dan leh Alu hleihluak taka hlawka an thar mai
dan hi Zoram loneituten an hre ve ngei ngei tur a ni. Zoram loneituten hetiang taka
hlawka an chin theih (thiam) vena tur hi ngaihtuah chhuah hmasak ngei ngei a ul.
Heng hma thar la tura thil chi hrang hranga a kul a taia ang turte hi rah hmuh theih
ngei chhuah tura hma la mi (result-oriented) chauh thlan ngei ni se la, Zoram tana
hmalakna angkai a ni ngei ngei ang. Chumi ngaihtuah tur chuan Committee or Board
emaw siam thuai tur a ni.
2. Chuta member turte chu, hetiang kawnga a ngaihna hria, Zoram hatna tak tak
duh, mi taima leh rinawm, hriatna zau, ti mai mai lo mi, prominent citizen uluk taka
thlanchhuah ni se. Director of Agriculture leh he lama hriatna nei ha, mithiam
Officer pakhat tel bawk se la. Chu chu changtu Minister-in ho se la. Member ruatah
hian committee ngaipawimawh mi ni ngei bawk se. Hengho hian Nalanda District
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 4 -
Sohdih khuaa Rakesh Kumara ngei pawh zu luhchilhin a hnen aang leh Agriculture
Department, he lam buaipuitute hnen aangin a zir tur zawng zawng zuk zir chhuah
vek dan turte ruahman se la.
3. A hmuna zu train tur hian Department mi, he lam tui mi tak, mi fel thek
thawkin zu ho se la. District hrang hrang aangin loneitu Alu chin lama tui mi or tui
thei tur mi taima, tuarchhel leh tumruh, tih tak taka thil ti mi leh hetiang tho hian buh
chin lama mi tui sa, lo hlawhtling tawh hin, a chunga sawi lan tawh ang mi tumruh
10 (sawm) vel khaw hrang hrang aangin thlan ni se. Duhsak zawng thlang mai lovin,
ti tak tak tur, a khaw mite (vengchhung mite) pawh ina an rin ngam thlan ni ngei se.
A ul dan anga practical pawha han enchhin zel ni ngei se la. A ul dan a zirin hun
hmang rei deuh mai rawh se. Lo hrehawm deuh mahse chhel takin tuar chhuak se la.
Kan CM zahawm tak hian Bihar CM hnenah hian an hnathawh hlawk tak zirchhuak
tura Mizoram lonei mite Buh leh Alu chin hlawk kawnga an hmalak dan uluk taka an
lo entir leh hrilh hriat theih nan lehkha ha taka ziak ken tir ngei se la. Mi pawimawh
zual present tur Mizo hnángtah lukhum nalh tak tak ken ngei ni bawk se la. Nuclear
ralthuam siam dan em ni lo chu an lo hrilh ha duh em em ang.
4. A kal turte hian kawng engkimah inring lawk takin Note bute mai bakah
Laptop te, Video Camera te kengin, a hriat tur chi zawng zawng dilchhut takin,
chipchiar tak leh fimkhur takin hrechiang vek a, mitthlaa hmu vek leh mumang lama
mangphan ram ram tur khawpin zu bei se la.
An rawn hawn hunah pawh hut bo pui mai lovin, hmanrua leh iptepui nena a
chin huna buaipui tur chi zawng zawng lo indap lawk vek se la. Magazine chi hrang
hrangah te leh TV leh Daily Newspaper-ah te pawh chhuah chuai chuaia awareness
nasa taka neih ni se la. NLUP hming kan vawrh tam ang tak hian vawrh darh zau ila.
Area zau lo deuha thar tam hi kan tan a ha ber. Zoram tan kan Number One a ni. Alu
chungchang bik hi han sawi zau deuh ila, kan hatpui hma theih ber tur leh hun rei lo
leh hun nuam Climate nawm lai ni bawk sia hun hman theih a nih avangin kan rilru
mil zawng tak pawh a nih a rinawm.
Zoram puma leilet enkawl lai mek nei zawng zawng kum khata buh vawi khat
bak ching lote hian a vawi hnih nan he Alu thar hlawk hlei hluak tak an zir (train)
chhuah tak anga chin theih nan buatsaih se la. Chutianga an chin theih nan a ul
zawng zawng NLUP sum aangin (NLUP angin) emaw Sorkar-in buatsaih se la, leilet
awmsa aang pawh hian Alu hmun hectare tam tak Zoramin a nei thei ang. Tin, hei
bakah ka sawi ve fo hin thlasik Alu chin hi Zofate tih mi ni ngeiin ka ring a. Favang
lam phai lam boruak nawm hun, hnathawhna hun hat lai a ni a, a seng hun hi khaw
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 5 -
nawm lai, thlai thar sawngbawl leh thawnchhuah nawm hun leh dah rei theih hun a
nite hi a hat em em na chu a ni. Tin, heng leilet bakah hian Zoram khawthlang lam
luidungah te khuan Alu chin nana itawm tak tak a awm nual a ni. A thawh hun nawm
lai, a ni leh a hun chhung a rei lo bawk nen, a hlawk bawk dawn si nen tia han
ngaihtuah chuan hun rei lotea kan sum hnar ha tak tak tur tih ngaihtuahin zan mut
hmunah te Teirei dungte khu ka fang ka fang hin.
Mi tam takin Zofate hi thatchhe hnam kan ni an ti a, henkhatin kan thatchhe
lo, tun hma pawha intodelh, taima hnam kan ni an ti bawk a. Hun a danglam ang hian
kan lo danglam ta zel a, kan tihdan hlui (pangngai) ang tlangram loneih insawn reng
mai kha zawng taimakna tlak vak a ni lo a ni ang.
Amaherawhchu, hetiang taka Buh leh Alu Bihar pa ina a'n thar hlawk ang tea
thar ve tura mi tumruhho han sang sek thar se la, Sorkar-in chu lam chu hawi tlat
bawk se la, a hlawk na na na chuan kan taima em em ang.
Leilet buh chin pawh, Alu chin pawh, kan ramah duh anga ram ha zau tak tak
kan neih loh hi kan vaiin kan hria. Chuvang tak chuan a area zau lo va, tam tak
Buh/Alu thar dan hi kan hre ve ngei ngei tur a ni a, tichuan a takin kan thar ngei ngei
tur a ni tih hi a mawhphur thei tur chinte chuan i vawng tlat ang u.
Kan thu khar nan Pathian thu khal tak hi hmang ila
1. I damchhung zawngin rim taka thawkin a rah i ei tawh ang;….. i hmaia thlan tui
luang zawih zawihin chaw i ei tawh ang.‘ Gen 2:17,19.
2. ‗Kan mite chu tlakchham an neih ngai loh nan hna angkai thawka in hmang reng
turin fuih la, an awm mai mai tur a ni lo.‘ Tita 3:14.
3. Tu pawh hna a thawh duh loh chuan ei pawh ei suh s.‘' II Thes 3:10
4. Thawhrimna zawng zawngah hian hlawkna a awm.‘ Thufingte 14:23
Mizo Kristiante hi Miissionary thawnchhuak hnem leh Bible Society-ah pawh a
tiha ber pawl hian a chunga Bible thute hi kan wisa dawn lawm ni? A la tlai lua lo
ve, mihring kan piang pung zel dawn. Nasa taka beih zel a hun. Hotu lianten
tipuitling ngei turin an la teh se.
Ka lawm e.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 6 -
OIL PALM FACTORY
LUNGPHUM PHUM A NI
- V. Kapchungnunga
Chairman
Oil Palm Zonal Committee,
Lunglei District
Mizoramah hian Oil Palm hi a chin ve theih dawn leh dawn loh enchhin nan
kum 2000-ah Pu P. C. Lawmsanga, tuna SDAO, Tlabung hian helai Rotlang hmunah
hian enchhinna an lo nei tawhin Oil Plam hi hlawhtling takin Mizoramah pawh chin
theih a ni tih an enfiah tawh a. Hemi kuma an kûite chu Pachang velah khian phun a
ni a. Tunah chuan a puitlingin a kung pawh lian tak tak a niin a rah pawh eng emaw
zat hralh a ni tawh a. Tichuan, Mizoram Sorkar pawhin tih tak taka hma lain kum
2004 khan Mizoram Oil Palm Act-te buatsaihin Mizoram rorelna sang ber,
Legislative Assembly-ah passed a lo ni ta a ni.
Lunglei District-ah hian kum 2005 aangin tih tak takin Oil Palm hi ching
turin hmalak an a ni a. Mizoram hmun hrang hrangah Sorkar pawhin Oil Palm chin
hlawhtlin a nih theihna turin Company hrang hrangte nen MoU an ziak a, Lunglei
District min enkawl tur leh min vil turin Godrej Company-te chu Sorkarin MoU a
ziahpui a. Godrej Company-te hian theihtawpin an an la a, loneitute pawh kan phur
hle mai a. Amaherawhchu, vanduaithlak takin farmer-ten phur tak leh hahnemngai
taka hma kan lak laiin kum 2006, kum laihawlah Sorkar khan ko thlak thutin Godrej
Company aiah Ruchi Soya Industries Company Ltd.-te Lunglei District atan MOU a
ziahpui leh ta a. Hei hi nasa takin loneituten kan tuar a, a chhan chu hetianga
Company-te an inthlak avang hian kum 2007-ah Oil Palm chi dawn tur loneituten
kan nei mumal lo va, kan thlai chin zuva leh a thite thlakna tur kan nei lovin nasa
takin harsatna kan tawk a ni.
Kum 2008-ah Ruchi Company-ten tih takzeta hma lain Nursery-te an buatsaih
an a, an an la nasa hle. Amaherawhchu, Mautam lai a nih avangin hun hmasa lama
Oil Palm kan chinte leh hemi kuma kan phunte chu zuvain min seh zawh sakin Sik
leh sa avangin a there zo deuh vek a. Chuvangin Lunglei District-a Oil Palm tih
takzeta hma kan lak lehna chu kum 2009 aangin a tih theih mai awm e. Department
lam leh Company lam ten Oil palm chin hlawhtlin a nih ngei theihna turin an an la
reng a ni.
- 7 -
Kum 2009-a Congress Sorkar thar lo piang chuan kuthnathawktuten lei rem
kan rah ve theihna tur leh eizawnna ngelnghet kan neih theihna turin NLUP Flagship
Programme-ah hmangin chak takin hma an rawn la a. Oil Palm pawh Mizoramah
chin hlawhtlin a nih ngei theihna turin kan Minister, Agriculture Department changtu
Pu H. Liansailova hovin tih tak zetin hmalak a ni a, NLUP-ah pawh Trade-a thlan
theih turin min chhawpchhuahsak a, a chungah hian Oil Palm chingtute kan lawm em
em a ni. Tin, hemi kawnga chak taka hma min laksaktu tur leh a ngaihna hria, DAO
fel leh zam ha, loneitute hmakhawngai mi tak Pu R. Lalnunzira min han pe lehzelte
hi kan lawm em em a ni. Keini Lunglei District-a Oil Palm chingtute hian kan DAO,
kan SDAO te leh an thawhpuite chungah hian lawmthu kan sawi a ni. Kum 2011-a
DAO thar kan neih aang hian Oil Palm chin lamah pawh hmuh theihin hma kan
sawn a, Ruchi Company-te pawhin nasa lehzualin an an la a, kan lawm em em a ni.
Kan Minister zahawm tak Pu H. Liansailova hian Lunglei District-a
kuthnathawktuten eizawnna ngelnghet kan neih ve theihna tur te, Oil Palm chin
hlawhtlin a nih theihna turte hian Sorkar leh mimal ang pawhin ngaihtuahna min
hmansak a. Chuvangin, ni 11.5.2011 khan ama ho ngeiin NLUP Implementing Board
Chairman Pu Selhuama, MLA te, Director of Agriculture (Crop Husbandry)
Dr. C. Lalzarliana te, NLUP lama hotu pawimawh tak takte leh Agriculture
Directorate lama hotu pawimawh tak takte nen, Lunglei District Oil Palm Zonal
Committee hi min dinpui hial a ni. Hetiang hi District dangah a la awm ve lo va, kan
vannei hle a ni. Tin, ni 4.10.2011 khan Arts & Culture Hall, Lungleiah Lunglei
District pum huapin ‗Oil Palm Awareness Campaign‘ min neihpui bawk a, loneitute
kan thlamuangin kan lawm takzet a ni.
Ni 11.5.2011-a Zonal Committee-ah thil pawimawh tak tak kan rel, min rawn
tihhlawhtlinsak te tarlang ila
1. Zawlpui-ah Agriculture Rest House emaw a tlukpuia hman theih tur sak ni se tih
a ni a. Tunah hian FFB Collection Godown-cum-Rest House tur hi Zawlpui-ah
leh Lungsen-ah sak an mek a ni.
2. Ruchi Soya Industries Pvt. Ltd. te hian Oil Palm sawngbawlna (herna) tur
factory, Rotlang-ah hian bun thuai se tih chu kan Minister leh Director-te
hahnemngaihna avangin ni 19.2.2013 khan Factory lungphum phum a lo ni ta hi
ropui kan ti hle a ni. Hei hi Lunglei District tan chuan Mel Lung pawimawh tak a
ni.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 8 -
3. Oil Palm Intercrop (thlai chin pawlh tur) chungchang hi farmer-ten kan
ngaipawimawh em em a, a rang lama ngaihtuah ni se tih chu kum 2012 aang
khan tihhlawhtlin a ni.
4. NLUP 1
st
Phase-ah khan Oil Palm Trade-a thlang duhtuten harsatna kan tawh
avangin Lunglei District-ah chhungkaw 41 chiahin an thlang a. Loneituten an
duh (tui) zawng ngei Trade-a an thlan theih dan tur ngaihtuah ni se tih chu
Sorkar-in min ngaihpawimawh sakin NLUP 2
nd
Phase-ah chuan chhungkaw 478
laiin an tuina ngei Oil Palm chin chu NLUP Trade-a an lo thlang thei ta hi a
lawmawm em em a ni.
Khing a chunga kan sawi takah khian thil tam tak sawi tur a awmin hetiang
taka kuthnathawktute hmakhawngaitu leh min hmangaihtu Congress Sorkar, kan
Minister leh Director leh a thawhpuite chungah hian lawmthu kan sawi tak meuh
meuh a. Hun lo kal zel turah min hlamchhiah mai lova min rawn hre reng turin ka
ngen a ni.
A tawp berah chuan kuthnathawh hi i zak lovang u. Pathianin thawk theia min
siam hi ka lawm a ni. Ruling Party-a awm a, therhlo eng eng emaw leh contract
ringawt beiseia kan intlansiak huai huai hi sim a hun ta. Kan ram ei leh bara kan
intodelh theihna tur leh hnam zahawm kan nih theihna tur chuan ram leilung
hausakna nena kan inzawm tlat hi a ul a ni. Congress Sorkar-in mi retheite mahni
kea kan din ve theihna turin NLUP hmangin bul min ansak a, a hlawhtlinna chu kan
mawh a ni. Kan ramin eng nge min tihsak theih tih ngaihtuah lovin, kan ram tan eng
nge ka tih ve theih tih a hun ta. Pathian hian kan awm mai mai hi malsawm min tiam
lo. Bianga thlantui far zawih zawiha hnathawk turin min ti. Chumi piah lamah chuan
malsawm min tiam a ni. Chu a malsawmna dawng tur chuan nasa lehzuala thawk
turin Zoram loneitute ka sawm che u a ni.
Ka lawm e.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 9 -
LEIŢHA LEH RANNUNG THAHNA TÛR
HLAU MAI LOVIN
- J. Lalnuntluanga,
Bilkhawthlir
Eikhawp thar kan tumnaah hian harsatna hrang hrang kan táwk fo hin a, kan
thawhrimna pawh a chang chuan a thláwn fo. Mi taimate tan lo chuan hlawhtlin tum
ve ngawt chi a ni lova, rim taka thawkte pawh an hlawhtling fo kher chuang lo. Buh
leh thlai chingtutena harsatna kan tawh chu kan lei a lo da a, kan thlai chin a hlawk
thei tawh lova, natna hrik leh rannung ten kan thlaite min tihchhiat sak bawk vang a
ni. Chutih lai mek chuan henkhatin hrechiang inti fahranin leichiin kan ram a tichhia
tiin chemical fertilizer kan hmang duh lova, hriselna atan a ha lo tiin natna hrik leh
rannung tûr hman kan hlau em em bawk a.
Chemical Fertilizer-in ram a tichhia tih leh rannung tûr a hlauhawm tih vel hi
chu Agriculture mithiamte leh Doctor-te pawhin an hre ngawt ang. Ţhenkhatin ruihna
atana an hin damdawi henkhat hi ruihtheih a ni‘ tiin Doctorte'n damlo an chawh lo
ngawt lo, damlo tana a pawimawh avangin a mamawh tawka hmang/ei turin a chawh
mai zawk a, Doctor damdawi min chawh hi miin ruih nan an hmang hin a, chuvang
chuan taksain a ngeih lovan‘ kan ti kher ngai lo. A chhan ni bera lang chu dam kan
duh vang a ni. Chemical fertilizer leh heng pesticides kan tihte erawh a tel lo pawha
nung thei nia kan inhriat avangin kan duh ta lo deuh a ni mai thei e, mahse, heng tel
lova nun hi ngaihtuahna han sen deuh chuan a harsa khawp a lo ni a. BHC pawh r
hlauhawm táwp a nih rualin malaria vei ai chuan tiin thosi kahna atan chauh chuan
hman phal a la ni a. Tun thleng hian cancer a thlen thei a ni ti mah ila malaria-a thih
puk puk ai chuan kan la hmang mai zawk a ni. Leiha leh tûr tel miah lova thlai huan
siam/enkawl pawh hi duhthusama ha ni mah sela kan thlai tharte kan ei seng lo a nih
ngawt loh chuan a bik takin buh hmunah lek phei chuan sawi sawi chi pawh niin a
hriat loh.
Natna hrik leh rannung tûr hman chungchanga ‗Ei tur neih lova thih nge kan
thlan a, tûr tlem tlem eia rei tak dam‘ tia Scientist pakhat thusawi kha ka ngaihtuah fo
hin a. Keini ang dam rei duh tan chuan r tlem tlem eia rei tak dam chu a thlanawm
zawk daih. Doctor-te damdawi chawh pawh a composition en kher lova ei ve mai
zingah vawiin ni thleng hian ka la tel ve tho.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 10 -
Kan ram zim te, buh hmun zim te, buh eikhawp pawh kan thar chhuah theih
loh laia leiha ka hlau, rannung tûr ka hlau kan han ti vel hi chu kan dawn chiang lo‘
mai a ni lo maw. Hetiang hian i ti teh ang:
1. Leiha hman i zir ang u : Amah ngawt chuan kan lei/leilet hian khawi aang
mahin thlai mamawh chaw a nei ngawt lova, Siamtu Pathianin a ruat ang zelin, hnim
awih aang te, ni zung aang te, leia hrik te reuh te te awm aang tein a lo insiam hin.
Kum tina kan buh leh thlaiin a mamawh leia awm thlai chawte hi kum a lo vei chuan
thlaiin a lo eiral ve a, hlawk taka thlai thar fo kan duh a nih chuan an chaw tur leiah
kan dah let ve a lo ngai a. Buhfai ton khat thar turin micro nutrient hrang hrang kan
tih bakah Nitrogen 20 kg, phosphorus 4-5 kg, Potassium 20-25 kg vel mamawh nia
hriat a ni. Hetiang zat vel leiha hi buh ton khat thar reng tur chuan kan leilet/huanah
khan a awm tur a ni. Thlaiin a eiral zat thlai chaw leiah kan dah let a ngai tihna a nih
chu. Chumi atan chuan ran ek emaw, thlai awih emaw, chemical leiha emaw,
biofertilizer kan tih ang emaw kan hman a lo ngai ta a ni.
Chemical leiha hmang duh lo tan chuan ran ek emaw, hnim awih emaw, bio-
fertilizer kan tih ang emaw kan hmang thei a. Amaherawhchu, ran ék, hnim awih te
hi kan mamawh ram hactare khatah quintal 30-40 hman tur kan neih loh bakah a sum
senso a sang si, loneitute tan thil harsa a nih avangin leiha dang kan lo mamawh tel
ta em em mai a. Chuvang chuan Integrated Nutrient Management an tih fo hi kan
zawm mai a ha hle. Chemical leiha a hlauhawm lo tawka hman te, lei dur ha
siamna atan leh leia hrik angkai tana chaw leh chenna ni bawk ran ek leh thlai awih
hman pawlh te, bio-fertilizer kan tih ang hman te leh kan ram a chhiat lohna atana
thlai chin pawlh leh inchin chhawk chenin a huam vek a ni. Ran ek, thlai awih
hmang tel lova chemical leiha chauh kan hman hin avanga kan ramin a chhiat phah
hin hi a pawi hle.
2. Rannung thahna r hman thiam kan mamawh : Mizopa rilruah chuan ‗tûr
chhin khat aiin chhin hnih a chak zawk‘ tih a la ni reng a. Doctor chawh damdawi
chu chhin khat a nih chuan chhin hnih kan ei hram ngai lo, chhin hnih kan ei khan
kan dam hma bik ang em tih erawh ka hre bik chiah lova, mahse, damdawi hnathawh
dan hria Doctor khan a tawka eiturin min chawh mai hin. Doctor thu kan zawm hat
viau lai hian thlai kahna tur atan chuan tui litre khatah tûr chhin khat ni rawh se‘ tih
mawlh mawlh pawhin chhin thum kan la hmang lui alh duh a. Engpawh nise
pesticide hman dik loh hian mihring hriselnaah a ha lo zawngin hna a thawk tih kan
hria a, chutih ruala thil pawi tak mai pakhat chu rannungin kan tûr hman a huat loh
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 11-
chin (resistance) kan thlentir palh chuan kap vak vak mah ila kan thah tum ber kha
kan helh daih dawn a lo ni.
Hemi kawngah hian Integrated Pest Management kan tih bawk hi kan zawm
tlàn a ha hle. Integrated Pest Manangement tum ber chu rannung buaipui tham
khawpa pung tur ven aanga harsatna min thlensaktu rannung tih rem a ni a.
Chemical pesticide/Inorganic pesticide kan tih hman ai chuan rannung inthlah pung
tur ven nana rannung tûi te, rannung chenna thlai tihchhiat te, rannung ei duh loh
thlai variety thlan chhuah thiam te, a hun taka thlai chi thlak te, kum hmasa lama
natna hrik/rannung awm hin a zira damdawia thlai chi chiah (seed treatment) te leh
ni tin/kar tina rannung pun chak dan ena kan thlai an tihchhiat nasat dawn chauha
pesticides, a dose ang taka hman te, tûr chi khat chauh hmang lova, chi hrang hman
pawlhte a huam vek a ni. Heng zawng zawngah hian loneitute hian mawhphurna nasa
tak kan nei a. Rannungin kan thlaite a tihchhiat viau tawh hnua a kahna tur damdawi
ngaihtuah leh chuk chuk ringawt lovin, thlai chi kan lakkhawm aangin mahni thlai
venna kawngah hma kan lak heuh a ngai a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 12 -
JUBILLEE DAR RI LEH RAM CHAWLH KUM
(Kan leilet lei te i titui thar leh ang u)
- Lalmalsawma
Subject Matter Specialist (Agronomy)
DAO’ Office, Kolasib
Kan Bible-a kan hmuh danin Juda-te khan an huan lo ramte tihtui thar leh nan
ram chawlh kum an puang hin niin ka‘n mang hriat ve ruai a.
Kei ka tawn hriat aang chuan, kan Mizoram leilet (WRC-I) lo awm rei tawh
(upa tawh), a bik takin Kolasib District-a WRC-I zawng zawng deuh thaw khu buh
kan thar tam leh hlawk zawk nan, ram chawlh kum hman ul hlein ka hria.
Kolasib District-a leilet (WRC-I) te khu an upa tawh hlawm hle a, kan Chief
Minister ni lai mek Pu Lal Thanhawla pa te, Pu Vawmphunga te, Pu Zakhuma (Pu B.
Lianzela, Nubuangi Farm/Venghlui pa) te leh ha Pu Zahrenga te'n zum leh hriam
kara an lo thawh hah rah rawn par chhuak an ni hlawmin khulai vel leilet upat tawh
dan chu a chhui zawn theih mai awm e.
Helai kan sawi bial, buh chinna tura lei han sawngbawltu bera kan hman lar
ber chu, a tir phat aanga tun thlengin Bawng leh Lawi a la ni reng, Power Tiller-te
chu a ve chauh a la ni.
Bawng/Lawi ‗hal‘ (lei lehphutna hmanrua) in lei a zuk hai khawh thuk zawng
hi, a tlangpuiin inches 6 aanga inches 8 velte a ni chauh a, tui hatnaah pawh a thuk
tawk lovin, duhthu a sam lo, amaherawhchu, a tui hat dan leh a leiin a zir chuan feet
1 laite pawh a ni ve thei, Power Tiller pawhin hetiang bak chuan a khawih thuk thei
bik chuang lo.
Hetiang hal in inches 6 aanga inches 12 chauh mai, hmasang leilet din tirh
aanga vawiin ni thleng, a thuk zawng ngai leh ngaia kum tin maia an hai khawk
hian, hal chhun bak lei chunglang aanga inches 12-a thukah khan lei sakhal, lei
char, cement concrete ang maia char, mi thiamten ‗HARD PAN‘ an tih mai kha
R.C.C Building-a slap chhun ang maiin a inphan/phah phei tain, pawn boruak leh lei
chhung boruak inthlak zung zung tur te, tui insem ruala put tur lang thei lo, hnawng
lo khawlkhawm turte leh leiha, leiháng insemrual turte tan harsatna lian tak a thlen
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 13 -
phah tain kum tin mai khuan kan buh thar khu a hlawk lo tial tial, a vui han seng ve
teuh mah ila, a sikhawin a buh tak (rice) pai lo a tam ta hlein kan chin chhan ber a
buhfai tak a tlem hle.
Tun kan dinhmunah chuan, Mizopa tehkhawng takin buhhum in khat (10 kg)-
ah chuan buhfai (rice) kg ruk (6) pawh leilet tam zawkah khuan a haw tawh lo. Buh
thar tam kan puan mek laia kan helh deuh pakhat chu buh lo ona tur a leilung chei
kan ngaihpawimawh hmasak tawk loh vang a ni thei awm e. A chin dan SRI (System
of Rice Intensification) a ni emaw (Improved Package of Practices) a ni emaw buh
thar hlawk chi Variety chin a ni emaw, a chinna, a ona tur leh thar hlawk leh hrisel
tura chakkhai a lakna ber, a leilung buatsaih lam ngaihthah si chuan kori hi a tu vak
lo a nih hi.
ENGTIN NGE KAN LEI CHU KAN TIHTUI ANG ?
Tun kum (2013) January thla khan, Aizawl-ah Agriculture Department-a
thawk Field Staff-te min ko khawm a, chutah chuan Champhai District Agriculture
Officer (DAO), Pu Lalthanzuala, M.A.S, mi hrat khawkheng, Agriculture tuipui em
emtu, Agriculture hmuchhuaktupa kan tihfiam hial chuan power point hmangin
Champhai leilet, ama hahnemngaihna aanga a ngaihtuah ‗DEEP PLOUGH‘ hmang
tractor, a chunga kan sawi tak lei sakhal (Hard Pan) an suasam han hmuh chu District
dangte tan chuan chil a put duhin, a itsik awm hle mai. Kan leilet lei sakhal han bei
tur hian Tractor leh a leilehna hmanraw kim kan lei seng lovin, a khawih thiam
(operator) tan pawh a buai thlak ngei ang. Amaherawhchu, Lengpui Airport an laih
laia Tractor zozai leh Operator thiam tak takte kha ka mitthlain, man leh mual fel tak
leh Agreement fel tak nen chahluh euh tur kan India ram zau tak aang hian an
awm ka ring tlat, tumna chu awm se.
Heng Tractor rual leh a leilehna hmanraw kim leh Operator Expert-te rawih
nan sum leh pai ngai tur pawh hi RKVY, NFSM aangte hian kan pute hian an
ngaihtuah thiam ngei ang.
Tractor-te hian lei sakhal zuk tihkeh sawm piah lamah a lei tihdip (Tillage),
chinai thi (slaked lime) chawhpawlh (mix) te leh a field level, tui tam paihna tur
Drain siam thlengin hmatir turah inngai bawk ila.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 14 -
Hetia Tractor nen duhthala kan leilet chinaite nena kan sawngbawl hnuah
thlai, lei tihatu, entirnan; Dhaincha, Sunhemp, Cowpea te hnawng (moisture) awm
lai ngeiin han theh (Broadcast) leh ila, heng lei tihhatna thlaite hi an no duah hat lai
ngeiin kan leiletah hian han chil phum/chawhpawlh leh ila zawng kan buh leh bal a
hlawk phah ngei ang.
Bawng ek emaw Farm Yard Manure (FYM) te hi kan duh khawp kan hmu tak
tak dawn lo ‗Green Manuring‘ a kan tih hi a Economical zawk, tin, Green Manuring
leilet leia han chawhpawlh hi tractor kher lo pawhin power tiller-te pawhin thil tih
harsa tawh lo tur a ni. Amaherawhchu, Green Manuring kan chin hun hi hnawng
(moisture) hat lai ngei ni se, sawi leh sawi hnu, buh ching lo pawhin a kum khatna
na na na chu, ram chawlhtir i phal ang u.
Kan leilet zawng zawng kum khata chawlhtir a rem loh pawhin, a bial bialin, a
hmatiamin Green Manuring hi tih ni mai se, amaherawhchu, Tractor lei khawihtir leh
chinai thi chawhpawlh kha chu tih nghal vek ni se.
Hetiang kan leilet kan tihtui/là thar theih ngat chuan SRI (System of Rice
Intensification) IPP (Improved Package of Practices), INM (Integrated Nutrients
Managament), IPM (Integrated Pest Management) te hian kori a tu hle tawh ang, kan
buh thar tam lamah.
Tichuan, kan mamawh pawimawh turte chu Tractor leh hmanraw kim,
Operator thiam, chinai thi tam tawk, Green Manure Seeds-te an nih hmasak tak chu.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 15 -
Mamit District NLUP Best Beneficiary
PU V. L. THLAMUANA
Mamit
Pu V. L. Thlamuana s/o Leha (L) hi Suarhliap khuaah kum 1934-ah a lo piang
a. Mamit-ah hian kum 1986 khan a lo pem lut a. An chhungkua hi hna duh mi tak an
ni a, an dam phawt chuan a sur a sa hnuaiah pawh hna thawk tura nitin chhuak hin
an ni.
A nupui Pi Rokungi pa, Pu Rohmingthanga (L) ram, Mamit Chaltlang rama
mi hi kum 1996 khan in 5 hmun, Rs. 3,500/- in a lei a, kum 1998-ah in 5 hmun dang
a lei belh leh a, a la bang in 18 hmun chu enkawltu an awm mumal tak loh avangin
kum 1999 khan Rs. 1,700/- in a lei zo ta vek a ni. He hmunah hian Fu chingin kum
2001 khan 10 qtls. kurtai an her chhuak a. Kum tin an Fu hmun hi an zauh zel a, kum
2007-ah chuan in 10 hmunah Fu hi an ching khat ta vek a ni. Kum 2005-ah Fu herna
khawl, Diesel Engine Secondhand Rs. 23,000/- in a lei a, chuta ang chuan kum tin
40-50 qtls. vel an her chhuak thei ta a ni. Kum khata an sum lakluh hi Rs. 2,00,000/-
aanga Rs. 3,00,000/- vel a ni tlangpui.
Fu huanah hian nitin deuh thaw fehin hlawhfa pawh 5-10 vel a la ziah a, hlo
pawh kum khatah vawi li rih vur pahin an thlo chhuak ziah a, a thlawhfaina atana
hlawhfa lak nan hian kum tin Rs. 36,000/- vel an seng hin a ni. Fu herna atan hian
anmahni tha bakah hlawhfa 4-5 vel an la ziah bawk a, hemi atan leh a phurhchhuahna
atan hian kumtin Rs. 55,000/ - vel an seng bawk hin a ni. Tichuan, an senso zawng
zawng chu kum khatah Rs. 91,000/- vel a ni a, hlawhfa man bakah kumkhata an sum
hmuh dan tlangpui chu Rs. 1,30,000/- aanga Rs. 1,50,000/- vel a ni thung.
Pu V. L. Thlamuana hian Fu aanga a sum lakluh hian kum 2008 khan tuna an
chenna In, Assam type hi a sa a, kum 2012 May thla aang khan an chenna In bulah
Concrete in 36‘x24‘ ft. an sa mek bawk a. Ei chawp dawr pawh kum 2002 aang khan
an siam theih phah bawk a ni.
Kum 2011 khan NLUP ah Fu huan siam thlangin in 2.5 hmun an zauh belh
leh a, an hnathawhah hian an tluang em em a, kum 2013 January thla khan Mamit
MI HLAWHTLING HUANG
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 16 -
District-a NLUP ti ha ber lawmman (1
st
Prize) an dawng nghe nghe a. He lawmman
hian Thuziak (Citation) leh Tangkafai Rs. 75,000/- a kengtel a ni.
Amaherawhchu, kum 2011 January/February thla vel aang khan Alzheimer's
Disease avangin Pu V. L. Thlamuana hi hnathawk ha thei lovin a awm ta hlauh mai
a, vanduai thlak takin he a natna hi 20 December, 2012 khan a boral phah ta a ni.
Agriculture Department chuan hetianga kut hnathawktu taima leh hminghain
min boral san hi kan ui em em a, a kalsan tak a chhungte Pathianin awmpui zel se
kan duh tak meuh meuh a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 17 -
Pa Taima leh Ei Hmu
PU THANMAWIA
Zawlsei, Field Veng
Pu Thanmawia hi Champhai aanga chhim lam km 80 vela hla Zawlsei khua a
ni a, kum 1946-a piang a niin tunah hian kum 67-a upa a ni tawh a ni. A pa hming
chu Thangchuanga a ni. Thingtlang loneiha eizawng, hnathawh nuam ti mi, sawi
pawh phur tak a ni a, an khua hi hnathawh nuam ti khua nia sawi a ni bawk.
Thil chhinchhiah peih mi, record fel taka vawng thlap mi a ni a. Kum 1983
khan in hrang changing lo number pawh anmahni pualin a pawt ve nghal a, Buh leh
Hmarchate an chin pawlh hin. An pahmei berh zual lai leh an nupa chauhva
hnathawktu an nih lai pawhin buh in 3 aanga in 5 hmun an veng reng thei a ni. An
thar dan chu a tlangpui thuin kum tin phur 100 (in 300) aanga phur 170 (in 510) a
ni. Hetiang hian kum 2007 mau tam thleng khan hma an la ngar ngar a, mau tam
hnuah erawh chuan tlema tha thlah deuhvin phur 60-80 an thar hin.
Buh bakah sum chang thlai, vaihlo, chawhmeh lehn sawhthingte an ching
bawk hin. An buh tharte hi ei seng lo mahse lo neih an hulh phah chuang lo va, Buh
thar nen inhnawh tawng chho zel mahse, ―Vawk a ṭhang duh ting mai a ni‖ a ti. Lo hi
leipui nen hmun hnih hmun thumah te an nei hin a, lam hlat kum leh lo number
pawhchhiatin a tibuai ngai lo.
A nupui Pi Lalthankimi pawh mi taima leh hna duh tak bawk a ni a, a sawi
danin hmahruaitu a ni mah mah awm e. Chawhmeh thlaite chingin Khawbungah a
zuar hin a, kum khatah Rs. 10,000 lai te a lei chhuak hin. An thlai thar man aangin
407 Truck an lei a, an enkawl mek. In hrang an chan kum aangin hawpkhawp
(kham) thar loh an la nei lo a ni.
MI HLAWHTLING HUANG
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 18 -
BEKANG RAH SAWNGBAWL DAN LEH
A CHI ŢHA THLAN/DAH ŢHAT
-George Lalthanngura, MAS
Assistant Soil Survey Officer,
Directorate of Agriculture
Bekang hi a Botanical name chu Glycine max a ni a, Agriculture Crops-ah
hian bekawmnei (Pulses) kan tihte zinga mi a nih rualin thlai hriak nei (Oil seeds) -
ah pawh chhiar tel tho a ni. Protein 40% a pai a, hriak pawh 20% a pai tel bawk. Hei
vang hian chaw ha tak a ni kan ti thei ang. A hriak pai hi tam hle mahse Mizoramah
chuan a hriak aiin ‗Be‘ a nihna lam hi kan chin chhan a ni mah zawk. Kan la chin tam
tawk loh avangin kan mamawh zat pawh kan thar chhuak lo va, henawm state
aangin kan la chawlut bawk a ni.
Bekang chi ha nei tur chuan kan chin tur variety kha a ha phawt tur a ni a,
Bekang hi variety (a chi hrang) tam tak a awm a, heng variety hrang hrangte hian
natna leh a tichhetu rannung an do theih dan a inang vek lo va, entirnan, a bi-a
eichhetu (Stem fly) awmnaah chuan JS-335, PK-262, NPC-12 te chin a ha. A hnah
leh a rah eichhetu pangang (Tobaco caterpillar) do thei tur bik PS-564 leh PK-42
variety-te a lo awm bawk a. Tin, a kung sehchhumtu keltelaimawm (Girdle beetle) do
thei turin JS-71 chin a ha bawk.
Tin, natna do thei Bekang chi ha an awm bawk a. A hnah hnuai lam phut
(Rust) do thei turin PK-1024, Indira Soyabean-9 te a awm leh a. Tin, a kung awih
(Stem rot), a hnah val (Myrothecium Leaf spot), a hnah eng (Yellow mosaic) do thei
tur bik Bekang chi ha Pusa 16, Pusa 20 te an awm bawk.
Heng Bekang chi ha kan swi takte kan chin chuan rannung, a tichhe theitu leh
natna lakah an lo him bik a, chu chuan a chi ha leh him a lo chhuah pui thei hin a, a
kum leha chin atan pawh a lo ha bik zel a ni.
Seed Treatment : Bekang kan chin hmain a chi chu damdawi hmangin kan
sawngbawl ngei ngei tur a ni. Bekang chi chu tuh hmain Thiram 75% DS 3gm leh
Bekang chi 1 Kg chu nuaipawlh tur a ni. Damdawi nena nuaipawlh tawh Bekang chi
chu Rhizobium Japonicum 5gm leh Phosphate solubilizing bacteria 5gm nen
nuaipawlh leh tur a ni a, tin, Trichoderma viride 3gm leh Bekang chi 1 Kg nuaipawlh
bawk tur a ni. Hetianga Seed Treatment kan tih hian rannung leh a tichhe theitu dang
- 19 -
lakah an himin thlai a lo o ha-in a hang ha a, a rah chhuah pawh a lo hlawk bik
hin.
Mizoramah Bekang eisual vanga damlo an sawi kan hre fo hin. Agriculture
Department-in phai lam aanga a chi ha a chah chhuahte hi damdawi hmanga
sawngbawl vek a nih avangin ei atan a him lo tih kan hriat a ha awm e.
A chin leh seng hun : Bekang hi Kharif Season atan ruahtui tlak an May - July
chhoah a chin theih a, Rabi Season atan February March ah a chin theih bawk.
Thingtlang loah chuan a thehin an theh tlangpui a, a hna a awlsam na-in thlaiin tlar
leh bi a nei mumal lo va, enkawl zui a harsat bakah a thar pawh a hlawk loh phah
hin. Leilet zawla chin a nih erawh chuan uluk taka lei letin a tlar leh bi mumal tak
siam a ni a, hlo thlawh a awlsamin a thar pawhin a hlawk phah hin.
Bekang seng hun chu a hnah a lo en a, a lo tlak kawlh vek hnu, a kung leh a
hnah ro chauh a awm hnuah a seng theih hin. Chem emaw favah emaw hmangin an
zai chhum a, an lakhawm a, hruih zawlah emaw Silpouline chungah emaw pho roin
an vua a, fai takin an thian hin a ni. Bekang seng lai hian fimkhur leh uluk taka tih
tur a ni a, bawlhhlawh leh lei nen a inpawlh tur a ni lo. A fai hat loh chuan eitura
buatsaih leh hralh, a chia dah atan te a iaiawm hin a ni.
Bekang hi a seng hun taka seng a nih chuan a thar pawh a hlawk bik a, hralh
sum atan a hlawk bakah a chi atan pawh a ha bik a ni.
A chi ha thlan : Bekang kan seng hnu chuan a kum leha chin tur a chi ha kan
thlan a ngai a, a chi hmelhem lo leh hrisel kan thlang tur a ni. A sawng deuh leh te
zual deuh te chu kan thlang tel tur a ni lo. A chi hian a thar lehzel turah pawh
kawngro thui tak a sut avangin kan fimkhur hle tur a ni.
Bekang chi dah hat : Bekang hi International Standards Organization-in Food
grains a tithe zinga mi a ni a, Food grains chu thlai rah chang, chil zawh emaw vuak
zawha eitura siam theih mai tihna a ni. Food grains chi hrang hrang te hi ni tina kan
mamawh, hriselnana kan ei te an ni a, Carbohydrates, Fat, Mineral, Vitamin, Protein
leh Fibre kan hmuhna te an ni.
Tichuan, heng Food grains te hi kan seng zawh veleh kan ei zo mai lo va, kan
hralh zo nghal mai bawk lo va, chuvang chuan dah hat leh vawn hat a lo ngai a,
chutiang a nih loh chuan a riral hma a, a chhe hma bawk a, ei tlak loh leh hralh tlak
lo-ah a chang mai hin. Hah taka kan thawh chhuah sa kha riral mai lovin awmze
neiin a ha rei tura kan dah hat a lo ngai ta hin a ni.
- 20 -
Food grains te hian hnawng an pai tam a, chu chu kan tihtlem phawt loh chuan
a tam tham phei chu dah khawl loh tur a ni. A hnawng pai zat hi 12% aiin a sang tur a
ni lo va, hei aia a san chuan a tichhetu rannung chi hrang hrang bakah a hmuar
(Fungus) a lo pung hluai a, a rim te a lo chhe mai hin.
A hnawng pai zat hriat theih dan :
i) Low Temperature Vacuum : Hetiang atana siam Oven-ah 50 a sain a
sample an tiro a, a rihna hloh zel tawh lova
a hnawng tihhniamna a ni.
ii) Air Oven Method : Hemi atana siam Oven-ah a sample kha
darkar 1 chhung 133 a saah an dah hin.
iii) Electrical Moisture Meter : Hei hi Electric hmang chi khawl a ni a, a
sample kha a chamber-ah an dah a, khawl
khan a hnawng pai tam lam kha a rawn
tilang mai hin.
A chunga kan tarlan takte hi International Standards Organization leh
International Association of Cereal Chemistry te pawhin an hman ber a ni.
A tihro dan : Kan tarlan tawh ang khan Bekang leh Food grains ho reng reng
hi seng hunah dah hat hmain phoro phawt tur a ni a, a hnawng pai kha 12% aiin a
sang tur a ni lo kan tih tawh kha. A tihro dan chi hrang hrang te chu -
i) Nisa-a phoro
ii) Khawl hmanga boruak saa chhemro
iii) Khawl hmang bawka boruak daia chhemro
iv) Bawlhlo (Chemical) hmanga tihro.
Heng kan tarlan takte zinga awlsam leh man tlawm ber chu Nisaa phoro hi a ni
a, Mizoramah pawh kan hman lar ber a ni. Nisaa phoro nan hian pher emaw
silpouline emaw cement chhuat te pawh a hman theih. Kudam-a dah hat hnu pawh
hian a hnawng awm hi eng emaw chen chu a la control theih a, boruak lut leh chhuak
a tam theih nan tukverh emaw ventilation emaw siam ngei ngei tur a ni. Hei hian a
hnawng pai 6% laiin a tihniam ve thei. Tin, Kudam temperature hi 20 aiin a sang
tur a ni lo bawk.
Bekang chi dah hat dan : Bekang leh Food grains chi ho hi chi hrang
hrangin a tam dan a zirin a dah hat theih. A tlem deuh chu Buara emaw Polythene
bag emaw, Bawm chhin neiah a dah hat mai theih a, a tam tham erawh chu Kudam-
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 21 -
ah emaw Concrete chhuatah te an dah hin. Buara leh Polythene bag-a dah hat hi
awlsam mahse Sazu leh rannung lakah a him tawk lo fo.
Mizorama inchhunga dah hat dan tlangpuite chu :-
i) Bekang chi tam tham lem lo chu puana fun emaw tuithawl-a dahin rapah
an rep mai hin.
ii) Buara leh Papuiah an dah bawk.
iii) Thingrem lianah emaw Zemah emaw an dah bawk hin.
Lei hnuaia dah hat hi a awlsamin a senso a tlem naa, chin loh atan a ha. A
hnawng pai kha a lo tipung thei a, a chhia a tam phah thei a ni.
Lei chung lama dah hat dan : Hei hi hlawm hnihin a hen theih.
1. Hulhliapa dah : Hulhliapa dah dan chi hrang hrang zingah Bekang dah
hat nana hman ber chu Domestic Metal Bin a ni. Inchhung leh Verandah-a dah chi a
ni a, rangva khawrin tuizem chhin nei angin an siam hin. Sazu leh rannung lakah a
himin hnawng pawh a lut thei lo va, a ha hle.
2. Pawn lama dah chi : Pawn lama dah chi hi chi hrang hrang a awm a, chungte
chu -
i) Flat and Hopper Bottom Metal Bin
ii) Composite Bin
iii) Ferro Cement Bin
iv) Pusa Bin te an ni.
Mizoten Food grains tam tham deuh kan dah hat dan hi a him tawk lo fo a,
chuvang chuan him leh ha, tlo zawka kan dah hat theih nan Agriculture
Department-a mithiamte rawn hin ni se, tun lai thiamna mil ang zelin kan thlai hrang
hrang te vawnhim leh vawn hat dan i zir zel ang u.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 22 -
IMPROVED JHUM
(THINGTLANG LOA HLAWK ZAWKA BUH LEH THLAI THAR DAN KAWNG)
-C. Lalnithanga,
Assistant Plant Protection Officer,
Directorate of Agriculture (CH),
Mizoram, Aizawl
1. A TUM : Mizorama loneitu tam ber te hi leilet nei ve lo, kum tina thingtlang lo
nei hin an ni. Thingtlang lo neih hi a hahthlak avangin hlawk zawka buh leh thlai
thar turin tunlai thiamna hmang angkaia loneitute hah lutuk chhawk zangkhai pah hi
a tum ber chu a ni.
2. HMANRAW MAMAWHTE : Heng a hnuaia mite hi vahsan lak laiin mamawh
tam dan a zirin neih lawk sa diam tur a ni :
a) Thlai kahna bur : Lever Operated Knapsack Sprayer - 16 litres capacity.
b) Hnim tur : (i) Glyphosate 41SL (Glycel, Round up) (ii) 2,4-D Sodium Salt
80WP (Weedash, Cut-off) (iii) Butachlor 50EC (Machete, Punch, Bumper)
(iv) Paraquate Dichloride (Grammoxone, Fire) 24SL.
c) Tui khaina : Bucket pahnih.
d) Thlai chi nena nuai pawlh tur damdawi leh thlai natna damdawi :
Carbendazim 50WP (Bavistin, Rustone), Captan 50WP (Captaf), Mancozeb
75WP (Dithane M45).
e) Rannung thahna hlo : Phosphamidon 40SL (Dimecron), Dimethoate 35EC
(Rogor), Dichlorvos 76EC (Nuvan), Chlorpyriphos 20EC (Tricel),
Carbofuran 3G (Furadan), Phorate 10G (Temik).
f) Buh chi leh thlai chi mamawh tur ang zat.
g) Lei tih hatna (Fertilizers) : Tin khat hmunah Urea 40 kg, DAP 35kg, MOP
25kg pek a tawk.
h) Chempui, Tuthlawh, Chemkawm, Favah.
3. LO VAH : Chhungkuaa hnathawktu tam dan azirin mahni chhungkaw enkawl
tawk tura zau lo vah tur a ni a, a zau lam hi chiang taka hriat theih ni se, eg. in khat
hmun, in hnih hmun etc.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 23 -
4. MANGKHAWH : Lo hal zawh veleh mangkhawh a, thlama thing tuah tur
mamawh bak chu changkham atan thing leh mau kan bang zawng chu hman tur a ni.
5. HNIM TUR KAH : Mangkhawh zawhah hian thlai chi thlak rih loh tur a ni a,
hnim a lo iak de het ta tihah Glyphosate @ 5ml leh tui litre khat chawhpawlh hisap-
in lo pum puiah kah chhuah vek tur a ni. Glyphosate mamawh zat hi lo zau dan azirin
a inang lo thei a, in khat hmun atan Glyphosate litre hnih tal chu inrin tur a ni.
Glyphosate kah zawh hnu hian a theih chuan 2,4-D Sodium Salt @ 5gm leh tui litre
khat chawhpawlh hisap-a kah tur a ni. Hnim tur kah lai hian hnar leh ka puana tuam
tlat tur a ni a, kah laiin engmah eia in loh tur a ni. Kah zawh hnuah fai taka inbual tur
a ni.
6. BUH HMUN LEH THLAI HMUN THEN HRAN : Lo hmun zau berah buh
tuh tur a ni a, a karah Vaimim a tuh theih bawk ang. Heng chawhmeh lam chi -
Maian, Behlawi, Changkha, Samawk, Bawkbawn, Anthur, Hmarcha, Fanghma,
Hmazil, Dawnfawh etc te hi a remchang laiah a hmun bik siam tur a ni a, buh karah
tuh reng reng tur a ni lo. Thlai hmun hi thing emaw mau emawa kham hual vek tur a
ni. Hetianga thlai hmun bik siam a ul nachhan chu furah hlo thlawh hun vanglaiin
buh leh vaimim hmunah khan hnim tur 2,4-D Sodium Salt kah leh tur a ni a, hei hi
buh leh vaimim hian a haw ve lo a, thlai erawh chuan a haw thung si a. Chuvang
chuan buh leh thlai hmun hi lo hmun khatah khan hen hran ngei ngei tur a ni.
Hetiang hian lo neitu tha chhawk nan a hun takah hnim tur kah tur a ni.
7. THLAICHI LEH DAMDAWI NUAI PAWLH : Buh chi hap fai vek tawh chu
ni saah nilengin pho tur a ni. A hnuah damdawi Carbendazim @ 3gm leh buh chi kg
1 sarang ip chhungah thuna thin pawlh tur a ni. Buh in khat hi 10kg ni ta se la,
damdawi pawlh tur chu 30gm a ni mai. Vaimim chi pawh hetiang hian damdawi nen
nuai pawlh tur a ni.
Thlaichi pawh Carbendazim @ 3gm leh thlai chi kg 1 sarang ip thunin thin pawlh
tur a ni. Hetianga tih hnu hian a hmun tur thlan fel saah khan thlai chi chu saranga
kut tuam chungin tuh nghal tur a ni.
Buh leh vaimim chi chu lo hal hma dan azirin April-ah saranga kut tuam chungin
tuh zawh vek tur a ni. Buh leh thlai chi tuh lai hian engmah eia in loh tur a ni a, tuh
zawhah fai taka kut sil tur a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 24 -
8. LEI TIH THATNA PEK : Thlai hmunah Urea, DAP, MOP tlem te te vawm
darh tur a ni. A ul dan azirin thlai iak hi feet 1 vela sang a nihin lei tih hatna hi a
bulah phul hlek hlek tur a ni.
Buh leh Vaimim hi a iah kim hun May-ah a theih chuan a bi tinah Fertilizer
thirfiante khat zel phul tur a ni.
9. THLAI EICHHETU RANNUNG LAKA VEN : A theih chuan ni tin buh leh
thlai hmun hi thli thlai tur a ni a, rannungin a eichhia em tih leh natna a kai em tih te
ngun taka en tur a ni. Rannung hi a theih ang tawka tam hmeh hlum tur a ni a, a ul
dan azirin rannung thahna hlo kah tur a ni.
10. BUH EICHHETU RANNUNG LEH NATNA LAKA VEN :
(i) Buh iak hlim hi sairil hrik (keltelaimawm te) in a bawm a, a ei rang nasa
thei hle a, chuvangin sairil hrikin buh a bawm chuan a rang thei ang berin
rannung thatna hlo kah tur a ni, e.g. Dimecron emaw Rogor emaw @ 2ml
leh tui litre khat chawhpawlh, Nuvan @ 1ml leh tui litre khat chawhpawlh.
(ii) Buh hnah khawr pangang a awm chuan a chunga mi ang hian rannung
thahna hlo kah vat tur a ni.
(iii) Buh zik thi a awm chuan a chhungah pangangin a seh chhum tihna a ni a,
rannung thahna hlo, a chunga mi ang hian kah tur a ni.
(iv) Buh vuai a awm chuan a zung en vat tur a ni a, a zungah chuan khawmhma
fang tiat vel buh zung dawttu rannung (Rice Root Aphids) a awm hin a, a
chang chuan Tlumpi pawh a awm bawk hin. A ven nan Carbofuran 3G
emaw Phorate 10G emaw a saranga kut tuam chungin buh bul tinah sawh
khat lek lek phul a rih vur tur a ni. Tlumpui suat nan Chlorpyriphos @
10ml leh tui litre khat chawhpawlha buh zung kha leih den den tur a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 25 -
(v) Buh a hung chawpa thi thut thut a awm chuan vualin a zung a ei vang a ni.
Vual suat nan Carbofuran 3G emaw Phorate 10G emaw a saranga kut
tuam chungin buh bul tinah sawk khat lek lek phul tur a ni. Fur chhung
zawngin Vual hian buh zung a ei hin a, hei vang hian vual pakhat hmuh
tawh chuan lo pumpuia buh zung bulah Carbofuran 3G emaw Phorate 10G
emaw hi phul chhuah vek tur a ni.
11. BUH PENG INSIAM LAIA HNIM TUR KAH : Buh pen hun lai June aanga
August chhung hian buh leh vaimim hmunah a ul dan azirin hnim tur 2,4-D Sodium
Salt @5gm leh tui litre khat chawhpawlh kah tur a ni a. Buh bul inkar hnim ona lai
fuh ngei tura hnim hi kah tur a ni. Thlai hmunah chuan thlai o hnuah hnim tur kah
reng reng loh tur a ni. Hnim a lo awm a nih pawhin thlawh mai tur a ni.
12. BUH NATNA VEN : Damdawi nena buh chi nuai pawlh hnuah pawh buh natna
a bikin a hnah de (brown leaf spot) a awm thei a, buh pen lai aangin buh hnah de hi
thlithlai tur a ni a. A lo awm a nih chuan Carbenzadim @ 2gm leh tui litre khat
chawhpawlh kah tur a ni. Hei hian buh natna dang, a hnah rau natna leh a vui tliak
natna te pawh a veng nghal thei a ni.
13. BUH VUIH LAIA RANNUNG LAKA VEN :
(i) Buh vuih lai hian a fang pum hmain Thlangdarzenin buh vui a dawt hin a,
a ven nan Dimecron emaw Rogor emaw @ 2ml leh tui litre khat
chawhpawlh a kah tur a ni.
(ii) Buh ban (Idaw) hi a vuih lai, a fang pum hma si hian Khuangbaiin a vui
pum lo kha a hip hin a, hei vang hian Khuangbai ven nan rannung thahna
hlo kah tur a ni a, chhehhnawk hnuai te pawh hai a, kah vek tur a ni.
14. SAZU HRAI : Buh tuh lai aangin a seng dawn thlengin Sazu a awm chuan
sazu tura hrai tur a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 26 -
SUM CHANG THLAI CHIN KAWNGA
RAHBI ŢHENKHAT TE
-V. L. Zidinga Sailo
Assistant Agriculture Inspector,
Directorate of Agriculture (CH),
Mizoram, Aizawl
Sum chang thlai kan tih ber chu thlai engpawh a hnah, a par, a rah leh a bul
hralh theih te hi a ni. Amaherawhchu, sum chang thlai zingah pawh seng hnua chhe
hma chi leh ha rei chi a awm a, entirnan Anam te, Maian te leh Behlawi hnah te hi
chu a chinna hmun aanga lakin rei rial lova hralh nghal vat chi a ni a, hralh har
chuan a hmel a mawi lo va, a lo vuai a, man tlawm zawka dehral a ul mai hin.
Tomato pawh hi a hralhna hmun tur hlat leh hnaih dan azirin kan chin duh zawng
variety thlan thiam a pawimawh hle a ni. Hmun hla zawka hralh tur a nih chuan
Tomato variety zingah rau rau pawh a kawr chhah, tui pai tlem, keh har si thlan tur a
ni a. Tomato sauce leh Tomato ketchup siamna atan chuan Tomato kawr pan, tui leh
mu ngah si chin tur a ni. Sum chang thlai zingah pawh be lam leh chana lam chi ho hi
chu seng hnuah a mu chang tak kha rei tak a dahhat theih a, hmun hla zawkah pawh
a hralh theih a ni.
Chhungkaw hmasawn nana sum chang thlai chin tur larzual te chu
hengte hi an ni:
1) Kan thlai hmun len lam azirin thlai chin tur thlan thiam a ngai. Sum chang
thlai zingah pawh hmun zim tea thar euh theih, man man si thlan thiam a
pawimawh. Khawpui chawhmeh hralhna bul hnaiah thlai hmun kan nei a nih
chuan, Bahkhawr te, Dhania te, Lengmaser te, Pudina te leh Vaihmarcha te
chin a ha. Ipte pui khat rau rauah heng thlai hi a man a to a, enkawl a awlsam
bawk a, sum chang thlai ha tak a ni.
2) Thlai chawm nan tui kan neih hat dan azirah a innghat. Fur lai chauh ni lo,
hal lai pawha tui kang lo thlai chawmna tur a awm chuan a bik takin hal laia
chin theih chi sum chang thlai chin a manhla. Motor chana (Field pea) hi
thlasik laia chin chi a ni a, tui vawi 4 vel pekin a mu no laiin a seng mai theih
a, man to bawk si, enkawl nuam si a ni. Hetiang bawk hian Vaimim te chi, a
fang insiam hmaa seng a, a fu chawhmeh atana hman chi ‗Baby Corn‘ leh
Vaimim thlum ‗Sweet Corn‘ te hi thlasik laia chin chi, tui vawi 4 vel bawk
peka thar mai thei, man to bawk si, sum chang thlai ha tak a ni.
- 27 -
3) Luipui kam, iaupho zau deuh awmna hmunah chuan kumtluanin Maian a chin
theih a ni. Aizawla Maian tam ber pawh hi Tlawng kama Sairang khaw
loneituho thar vek a ni. Fur leh halah Mai tai thar tum tan pawh luipui kama
chin hi a ha duh hle a ni. Bairabi leh Hortoki khaw loneitute pawhin
kumtluanin Maite leh Mai tai hralh tur an thar reng thei a ni.
4) Fur lai hian thingtlang khawi hmunah pawh Maian leh Behlawi, a hnah eitur
chi hi a chin theih a. Mizote chawhmeh duh zawng tak a nih avangin sum
chang thlai enkawl nuam tak a ni. A bik takin Behlawi chi dum kan tih phei hi
chu a chi neih tam chuan March/April-a tuh kha fur antirhah a hnah an sik a,
an hralh zo a, an tuh nawn leh a, favang dawnah an tuh nawn leh bawk a.
Hetiang hian kum khat chhungin vawi thum a chi an tuh a, a hnah an hralh
euh euh mai a ni.
5) Fur leh halah Dry Terrace-ah Buluih/Mula hi a chin theih bawk a. Mi
henkhat chuan Buluih hnah hi an bai a, an um bawk a, a hralh theih em em a
ni. Chu bakah mi henkhat chuan a bul var kha an hralh a, a hen chuan a bul
hralh phal lo vin a rah hun an nghak a, a rah no kha man a manin sum lak
luhna ha tak a ni bawk.
6) Fur lai hian Changkha te, Maitamtawk te, Berul te, Fur Behlawi te, Bawkbawn
te, Samtawk te, Hmarchapui leh Hmarchate te a chin theih a. A zam chi ho hi
chu a zamna ha tak siamin a rah duh hle a, a rah pawh a mar nalh duh bik a
ni.
7) Fur lai hian Hmazil, Dawnfawh, Umei leh Maipawl te a chin theih a. A bik
takin chawhmeh atan Fanghma tuai hi hralh a kal em em a, chuvangin Mizo
Fanghma aiin vai Fanghma, ram hmak mai hi hralh a nuam zawk a, a tuai hlira
hralh tur a ni.
8) Favang tawp lam October thla tirah hian Dawnfawh lian (Hybrid) hi chin tur a
ni. Fur laia chin chuan a awih duh a, a ha thei lo. Chuvangin Dawnfawh lian
hi chu nipui laia a rah hralh tura chin tur a ni. A man to si, sum chang thlai,
thei tui tak ni bawk si, hralh nuam tak a ni.
9) Favang tawpah bawk hian lei hnawn laiin Bawrhsaiabe tuh tur a ni a.
February/March-ah hralh a nuam em em a ni. Sum chang thlai ha tak a ni.
Amaherawhchu, Bawrhsaiabe hi thlasik a natna hmunah chuan chin loh tur a
ni a, February thla tawp lamah a chi tuh thung tur a ni. Bawrhsaiabe hi khap
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 28 -
chen a nih aangin a rah nghal mai a, ni tin a rah hi lawh tur a ni a, a hralh hun
ha ber chu a rah kha elhbun hmak hmak theih a nih hun lai kha a ni.
10) Thlasik lai hian Zikhlum te, Parbawr te, Broccoli te, Carrot te, Buluih te, Bean
te, Knolkhol te, Turnip (Tulbawk hring) te, Beetroot (Bulbawksen) te chin tur
a ni. A bik takin zikhlum hi tui pek hat loh chuan a hlum ha thei lo va, a
hlum a ruh thei lo bawk. Chubakah o ruah sur hma ngeia seng a, hralh hman
vek turin zikhlum hi chin tur a ni. To ruahin a hlum a nan vaih chuan natna
hrikin a bawm nghal a, a awih duh em em a ni.
11) Sum chang thlai zinga kumtluana hralh nuam ber leh Mizoten kan ei tam ber
chu Fren Anam te, Kauphek te, Tamkawr te leh Tampui te hi an ni. Tamkawr
leh Tampui hi kangvarah a chi theh a, fur laia hralh chi a ni a. Fren Anam leh
Kauphek chu kumtluanin, fur lai leh thlasikah a chin theih ve ve a ni.
12) Mizoten kan la hmelhriat vak loh leh kan chin uar vak loh vairam lama an uar
chi chawhmeh tui tak tak tam tak a la awm. Chungzinga henkhat te chu
Mizoramah pawh a ha ve duh hle. Chungte chu Fenugreek (Methi), Spinach
(Palak), Celery, Bathu, Tuipui Zamzo etc. te hi an ni. A chi kan hmuh theih
phawt chuan hengte hi chin uar ve deuh deuh chi, sum chang thlai ha tak a ni.
13) Mizo tualchhuak sum chang thlai, a bik takin hal laia hralh chi hote hi a hmun
mumal tak neia kumhlun chi a ni a. A ngeih leh a hat duhna ram nei tan chuan
heng te hi a hmun siam tur a ni a, sum chang thlai ha tak a ni - Zawngah,
Kawhtebel, Khanghu, Aidu, Buarpuichempai, Chingit, Phuihnam, Japan
Zawngah, Anhling, Vanian leh Behliang.
Sum chang thlai ching turte tana hriattur pawimawh te chu hengte hi an ni:
1) A hma fein thlai chin tur chi (seeds) I mamawh tawk I lo nei ngei tur a ni.
2) I thlai hmun neihnaah chuan tui dahkhawlna (Water Tank) neih ngei a ha a, a bik
takin hal lai atan fur ruahtui lo dawnkhawl hi mi fing, lungpui chunga in satu nen
tehkhin theih hial a ni.
3) A theih phawt chuan I thlai hmun awmna a zirin fur thlai chin zawhah hal
thlai/thlasik thlai chin nghal tur a ni.
4) Eng thlai pawh ching dawn la, thlai chi ha, o thei ngei, thar hlawk bawk si chin
ngei tur a ni. A bik takin thlai chi zingah pawh a thar hlawk (High Yielding
Variety) leh Hybrid thlai chi hi chin tur a ni a, thlai chi zawrhna dawrah a bawm
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 29 -
phui ha tak, a bawmah pawh a hat hun chhung inziak ang ngeia la chin hman
thlan tur a ni a. Thlai chi ha a man a to avangin uluk taka o thei ngeia tuh tur a
ni.
5) Thlai chi zawrhna dawra thlai chi, a bawm ha taka awmsa hi chu natna hrik laka
venna damdawi (Seed Treating Fungicides) nena nuaipawlh sa vek a ni a,
ngaihngam taka chin theih mai a ni. Amaherawhchu, Mizo thlai chi, henawmte
min pek leh mahnia kan lo khawl sate hi chin hmain natna hrik laka venna
damdawi (Seed Treating Fungicides) nen nuaipawlh ngei ngei tur a ni. Chung
damdawi te chu Mancozeb, Captan, Carbendazim te hi an ni a, heng damdawi
zinga a engemaw ber hi 3gm leh thlai chi kg 1 nuaipawlh hnuah chin tur a ni.
6) Thlai chi thlak hma leh theh hmain lei lehphut vek tawhah emaw, hal fai vek
tawhah hnim tur (Herbicides) kah tur a ni. Hnim tur zingah Mizorama loneitute
hman lar deuh te chu hengte hi an ni Glyphosate, Paraquate Dichloride,
Butachlor, 2-4D Sodium Salt, Pretilachlor te hi an ni. Thlai o hnuah chuan hnim
tur kah reng reng loh tur a ni.
7) Sum chang thlai reng reng chu hmun zim teah pawh hlawk taka thara, sum
lakluhna atana chin a nih miau avangin a tichhe theitu natna leh rannung laka
ven uluk a ngai em em a. Chuvangin ni tin a iak hlim aangin engine nge tichhia,
rannung nge natna thlithlai reng tur a ni. Natna laka thlai ven nan natna damdawi
kah tur a ni a, chung zinga a lar zualte chu hengte hi an ni Mancozeb, Captan,
Carbenzadim, Metalaxyl, Sulphur, etc. Rannung laka thlai ven nan rannung
thahna hlo hman tur a ni. Rannung thahna hlo lar zualte chu hengte hi an ni
Phosphamidon, Dimethoate, Quinalphos, Chlorpyriphos, Carbofuran 3G,
Nuvacron, etc. Thlai hmunah Tlumpi a awm chuan Chlorpyriphos kah tur a ni a,
Vual a awm a nih chuan thlai zung bulah Carbofuran 3G hi saranga kut tuam
chungin sawh khat lek lek phul tur a ni. Kan hriat reng tur chu natna vei thlai te
chu a darh zel loh nan kan hmuh hmasak apiang pawha, hal ral tur a ni a, rannung
a lo awm a nih pawhin zingkar dai hul hmain a theih tawka tam kut lawngin
mana hmeh hlum zel tur a ni a. A theih chhung chu rannung thahna hlo leh thlai
natna damdawi hi kah loh tur a ni a, a tawp khawkah a lohtheihloh hunah chauh
kah tur a ni. A bik takin Anam, Maian, Behlawi te phei hi chu eng damdawi
mahin kah loh tur a ni.
8) Huan nghet, Terrace leh zawl ha pangngai sum chang thlai chinna hmun kan nei
a nih chuan a theih ang tawka tam bawng ek te, ar ek te, vawk ek te, changpat ek
te leh hnim hnah awih te thlai chin hmain theh darha lei nen chehpawlh vek tur a
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 30 -
ni. Chhungkaw hmasawn nana rahbi ha sum chang thlai hi hlawk taka thara sum
tam zawk hai lut turin a ul dan azirin heng fertilizer DAP, MOP leh Urea te hi
hman hlek hlek bawk tur a ni.
9) Sum chang thlai hmun chu Motor kawngpuim aangin a hnai thei ang ber ni se la,
rang tak leh awlsam taka a hralhna hmun tur bazaar thlen pui zung zung hi a
pawimawh hle a ni.
10) Sum chang thlai chin tur chu Mizote ei duh zawng tak, hralh nuam bawk si, kan
huan lo ram neihna hmuna chin theih bawk si, chhe har leh man man bawk si kan
thlang bawk tur a ni.
11) Sum chang thlai kan hralh tur reng reng chu a bukin buk thlap thlap tur a ni a, kg
1 man fel takin bithliah tur a ni. Tun laia Mizorama bazaar thlai tam tak kan hralh
dan ‗A tel‘ hi inbumna awm thei tak a nih avang leh a tel chhung ril lama a chhia
te an tel tel hin avangin tih tawh loh ni se a ha khawp mai.
12) Sum chang thlai hralh tur chu a chhia leh a ha thliar hran vek tur a ni. Thlai chi
khat pawh ni se la, a ha ha kha kg 1 man a to deuh ang a, a chhe deuh a tlawm
deuh ang a, a chhe leh zual phei chu bazarah zawrh reng reng loh tur a ni. Hei hi
tun laia Mizorama thlai zuartuten kan mamawh em em a ni a, sap awng chuan
‗Grading‘ an ti a, Trade & Commerce Department leh Legal Metrology
Department ten dan ha tak siamin khauh takin kenkawh ni se la, tichuan sum
chang thlai chingtu, khar chhawngtu leh a leitu mipuite kan lawm tlang dawn a
ni.
- 31 -
OIL PALM
I CHING UAR ANG U
-H. Neihchhunga
AEO (Hqrs.), Aizawl District
Oil Palm chindan leh enkawl dante mi thiam zawk te hnen aangin an sawi leh
ziahte kan chhiarin kan ngaithla fo tawh hin a. Tun umah hi chuan Oil Palm chinuar
a hatna leh ulna lam thiam ang angin han tarlan ve ka tum a; tute tan emaw tlem tala
thu a sawi ve takin. Oil Palm chungchang kan luhchilh hmain thuhma ang deuhin kan
ngaihtuahna tizautu atan tunhmaa kan lo kal tawh dan leh insiam hat ngaite thlir
hmasa ila.
Mizoramah hian hun rei tak aang tawhin leilung nghah chhana eizawngtute
tan hian abik takin Agriculture Department te, Horticulture Department te, Soil &
Water Conservation Department te, Sericulture Department te hian thlai chin tur chi
hrang hrang, entirnan, Cardamom te, Tung te, Jatropha te, Sapthei te, Aieng te,
Pangpar lam thlengin kuthnathawktute ching uar turin kan zirtir hin a.
Amaherawhchu, heng thlai kan inchintir aanga chhungkaw chawmna leh eizawnna
ngialnghet nei thei fa sawi tur an vang hle mai a. Hengte avang pawh hi a ni ang, Oil
Palm chin hatzia kum (nga) 5 aia tam kan hotuten an tlangaupui tawh hnuah pawh
Mizo, incheina lama intihhmuh chak em em hnam hian kan bawh hum hum tawh lo
pawh hi thil mak lutuk a ni awm lo ve. Tun hmaa thlai chi hrang hrang hmanga hma
kan lo lak tawhnaah te hian engvanga hlawhtling em em lo nge kan ni tih hi zawhna
pawimawh tak a ni awm e. A chhan leh a vang sawi tur tam tak a awm ngei ang a,
chumi khami chu a ni ber e tih erawh ngaihdan inang lo karah sawithiam a har hle
ang. Tichuan, a chhan hrang hrang awm thei zingah tlem han tarlang ila.
1. Inbuatsaihna felfai loh vang : In sa tur kan nih chuan insakna atana ul leh
mamawh tur hmanrua leh a thawktu tur thlengin ka ngaihtuah lawk vek a, luah tlaka
kan zo hin ang hian eng hna pawh thawk dawn ila, chumi atana ul leh mamawh atan
inbuatsaihna fel leh ha a pawimawh a, a chhan chu Mizorama kuthnathawktute
innghahna chu fur leh hal awmdanah a ni. Chuvangin, lo vah hun a awm a, thlai chin
hun a awm a, chutiang zelin a dang kan thawh turte pawh a awm a ni. Chuvangin,
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 32 -
Sorkar leh Department ten kuthnathawktute kaltlanga hma kan lakna turah a tak ram
kan luhchilh hma kum 2 emaw kum 1 emaw la awmah kan inbuatsaih fel vek tur a ni.
2. Awareness uluk tawk loh vang : Mi henkhat chuan Sorkar hnathawkte hi a
hlawhtlinna pe theitu leh siamtu ber emaw an ti hin a. Kuthnathawktute thawh dan
tur ruahmantu, kaihruaitu leh kawhhmuhtu mai kan ni a. Tuthlawh leh chempui huma
a field-a thawk tak taktute chu loneitute hi an ni a. Chuvangin, kan kut leh ke, kan
hmanruate hian an thawh turah an ching tur a ni a. Chutianga an chian theih nan
chuan Awareness uluk taka neihpui ngei hin tur a ni. Chutianga kan chhum hminte
chauh lo chu sum hmanga hnathawhpui tlak an ni lo. A scheme a tawp a,
sum/anpuina a tawp rualin an tawp ve nghal zel.
3. Kuthnathawktute hanharh tawk loh vang : Kuthnathwktute zingah hian mi
dik leh taima tak tak chu awm bawk mahse, mi tam tak hi chu hlawhtlin tumna aia
anpuina sum leh pai dawn tur chiah ngaihtuah hi kan la tam em em a, Sorkarin
eizawnna ngialnghet an neihna tur atana hnathawhna tur sum leh pai a pekte dik taka
hmang a, an tha, sum leh hun te sen belh a, tipuitlinga a rah sengtu tur nisi te zingah
hian run dala hnathawk ve a, hlawhtlin tum silo, an sum leh pai dawn te pawh eiral ta
mai mai kan la awm hin hi hlawhchhamna kalkawnga min hruaitu an ni bawk.
4. Field Officer/Supervisor te inpek tawk loh vang : Kan hun leh tha,
ngaihtuahna ten tlin loh chin nei bawk mahse, kan theih chin chinah pawh
kuthnathawktu enkawltu tam zawk te hi chu kan inpekna a la nep deuh niin a lang.
Ran te pawhin hmangaihtu leh duattu an hria an ti hin a, ran a kan tihte aia fing zawk
tura ngaih mihringte chuan duhsaktu leh hahnemngaihpuitu chu hriat awm tak a ni a,
a hre lote chu ran aia a an ni mai. Chuvangin, anmahni hahnemngaihpuina tak tak
leh hlawhtlinpui tumna tak tak la awm loh avang te pawh hian hlawhtlinna aia
hlawhchhamna la tam ni te pawhin a lang.
Khawvel hang zelah mihringte pawh kan pung tial tial a, kan mamawh a tam
tial tial a, kan thil duh a sangin a changkang tial tial bawk a, chutih laiin kan
thawhchhuah erawh kan mamawh aanga chhut chuan a sang chak lo hle thung si.
India ram State hausate vawm khawm sum leh pai hmangin kan nung ve a, chutih
laiin kan khawsak kan tisang em em a. State angah leh chhungkaw khawsaknaah
pawh keini aia hausa pui pui faten Bus-a chuang a School leh College an kal laiin kan
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 33 -
fate, hlawh pawh la nei lo, chawmhlawm te chuan Bike leh Scooter, a dahna hmun
indaih lo khawpin kan hawlchhuak chu a ni si a. Kan khawsakna atana thil ngialnghet
leh tlo ai chuan nawmchenna lam kan ngaisang zawk a, hmathlir kan nei tlem hle a
ni. Pathianin mihringte hi leilunga eizawng turin min buatsaih a, ngaihtuahna leh
khawvel thiamna neite tan chuan rim taka kuthna thawk lo va eizawnna kawng erawh
a awm teh meuh mai. Amaherawhchu, chutih laia, a thar chhuaktu nih aia, a
tharchhuaktute zara ei hmuh tum kan tam ta lutuk hi chu ngaihtuah tham a tling. Tun
dinhmuna kan rama thlai tharchhuaktu tam ber hi kum upa lam an ni si a. Kan
halaite lah hnathawh aia nu leh pate thawhchhuahsa ringa nawmchen mai mai duh
an tam tial tial bawk nen; tun aanga kum sawmhnih a lo ral leh meuh chuan tuna tui
tak leh hahnemngai taka thawktute hian mual min lo liamsan tawh ang a, tharchhuah
nei lo vin state dang tharchhuah inchuhin kan buai luai luai ang tih a hlauhawm
khawp mai. Chuvangin, Zoram mipuite hian hun lo kal zel turah keini leh kan tu leh
fate tana innghahna tlak, leilung nghahchhana eizawnna nghet ngaihtuah a hun ta hle
mai. Chutianga ti thei tur chuan Oil Palm chin hi I ngaihtuah teh ang u.
Mizoramah hian chhiarpui hnuhnung berah khan mihring nuai 10 vel lai kan
lo awm ta a. Supply & Consumer te chhut dan chuan kum tin Mizoramah Tel
Kilolitre 7395 ei ral a ni a, chumi atana senso chu local rate-a chhutin Rs.
70,25,25,000/- (Cheng vaibelchhe sawmsarih leh nuai sawmhnih panga leh singhnih
leh sangnga) a nih chu. Mizoramah hian khua 780 vel kan awm a, chumite khua
chuan an thar haa an intodelh ta e tih a la awm der si lo. Heti zozai mai mi
tharchhuah lei nana kan sum leh pai mi rama a‘n luangliam hin hi a uihawm lutuk a
ni tih kan hriat a va ha em. Mizote hian thawnthu ṭha lo tak mai kan nei a, ―Nahaia
chu ni se la a lo ang a, a ei mai tur‖ tiin a hnuaiah a mu zangthal a, a ka a ang a, a lo
tlak hun a nghak ta ang chiah khan mi ram leh state ten an tih theih, keini pawhin kan
tih ve theih reng si, tih nachang hre lo va, mi thawh chhuahsa ei tum a, ka lo ang reng
ringawt tur chu kan ni bik lo tih kan hriat a hun ta hle mai.
OIL PALM CHIN CHU ENG NGE A ŢHATNA
Oil Palm chin hatna hetiang hian lo thlir hmasa ila
1. India ram State hausate thawhkhawm, khawngaihna avanga kan dawn ve hin,
State dang tharchhuah Oil lei nana a luangliam tam lutuk hi a uihawm a, kan ramah
Money Circulation (Pawisa vir vel) a lo tam theih nan pawh kan thar chhuah ve ngei
hi a ul em avangin.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 34 -
2. Hralhna a awm ngei dawn avangin : Tun hmaa thlai kan inchintir tam tak
kha chu buaipui tham kan thar loh avang leh Company lian ten MoU te sign-a min
buaipui ngai loh avangin beidawnna pawh a lo awm thei a. Oil Palm hi chu Company
lian pathum te MoU kan Sorkar nen an signed bakah a iak zawng zawng anmahni‘n
min buaipuisak nghal a. Tin, insengsoin a thar hmasa an lei bawk a, factory te pawh
siam turin hma an la mek bawk a. Chuvangin, a hralhna lamah buaina a awm a
rinawm loh a ni.
3. Enkawl a hahdam : Thlaidang kan chin tam tak hi chu a rah kan seng duh
chhung zawng chu thlawhfai a enkawl a ngai hin a. Oil Palm hi chu kum 4/5 hnuah
chuan kum 30 chuang a rah tawh dawn a, a hralh bak hna a wm tawh lo va, a hahdam
em em a ni.
4. Rukru lakah a him bik : Kan thlai chinte hi enkawl an hautak bakah, a lo thar
ta cheng a, sum leh tha senga hahpui ve loten min awmpui zel mai hi thlai chingtute
beidawnna pakhat a ni. Chuvang chuan kei ngei pawh hian ruahmanna ka siam duh
ngai lo va, amaherawhchu, Teak hi chu a rit em mai a, an ru peih lo vang tiin ka
ching ve a, chu pawh min la ruk sak duh tho mai. Mi ruk khawm sa lungawi taka lei
duh an tam si a, beidawn thlak tak a ni. Oil Palm hi chu Company-ten a chingtute tan
Account hawnsak vekin a man an lo dahsak mai dawn a ni. Oil Palm nei lo ten lo ru
ve ngawt pawh ni se, a ei mai theih si loh a, an hahthlawn dawn tihna a ni mai.
5. Mizo te rilru mil a ni : Mizote hi a tlangpuiin mi hmanhmawh kan ni a. Kan
thlai tharte sawngbawl chiam hi kan peih lo tlangpui. A rah a ni emaw, a hnah a ni
emaw, a bul a ni emaw, lawha hralh mai hi kan duh dan leh thiam dan a ni a.
Chuvangin, Oil Palm hi lawh a, hralh mai theih chi a nih avangin kan rilru mil zawng
tak a ni.
Oil Palm chin chu eng nge a hlawkna
Oil Palm hi Hectare khat, in hmunah kung 143 a chin theih a, a rah theih
hun kum 4 aang chuan a hnah kau tin aanga a rah bawr awm tura ngaih a ni a.
Chungte chu thla tin kung tin aangin bawr khat lawh theih tura ngaih a ni bawk. Tin,
a hatna hmunah chuan bawr khatah a rah Kg 40 chuangte a awm thei bawk a.
Amaherawhchu, chutiang vek chu a nih dawn loh avangin a rah bawr khat hi Kg 20
ni tur angin chhut ta ila, kung 143-ah chuan thla khatah Kg 2860 a awm thei dawn
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 35 -
tihna a ni a. Kum khatah chuan Kg 34320 lawh tur a awm thei dawn a, chu chu Kg 1
Rs, 4.75 hisapa hralh chuan kum khat chhungin Rs. 1,63,020/- kan lei chhuak thei
dawn tihna a nih chu.
Ram Hectare 2 leh a aia tam enkawl peihte chuan hemi let zel hi an tel dawn
tihna a ni mai. A rah lawh khawm leh factory-a phurh thlen nan cheng sing tam sen a
ngai dawn si lo va, chuvangin, kum tin cheng nuai hnih, nuai thum a tlem berah kum
30 chhung tel tur a ni tawh mai a. Chuvangin, Oil Palm chin uar hi Economics-a
Mizoram dam hmana ber tur zinga mi a ni e.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 36 -
SRI LEH IP-A BUH CHINGTUTE MAMAWH
BUH CHI ŢHA
- Lalnunmawia, AEO
N. Vanlaiphai
Kan nu leh pa, kan pi leh pute chuan zirthiamna lam ngaihtuah miah lo vin,
Radio leh T. V lamah pawh beng chhi lo vin an hmaa tihtur awmte chu ha taka hlen
chhuah an tum ṭhin. Training chi hrang hrang, Farmers‘ Field School tih vel te chu
mumangah pawh man ngaihna a la awm lo. Heti chung hian an buh phun tur atan
chuan a chi ha leh hrisel neih an tum hram hram ṭhin. Buh an seng paw‘n a hmin ha
lai chu a chi atan an zuah a, a hmin uai hnap hun an nghak hram hram hin. Tun lai
thiamna hmanga hmasawnna ang hi la phak ve lo mahse an rilru zawng zawng, an tha
leh zung leh theihna sang ber hmangin buh an lo ching a, a kum telin hma an lo sawn
ve hret hret thei hin a ni. Tun laia hangtharte chu an vannei tawh em em a, kan zir
leh kan zawn hah pawh ngai lovin tunlai thiamna leh theihna chuan kan in lumah kan
mamawhte chu min rawn chhawpsak tawh a ni ti ila kan sawi sual tamin ka ring lo.
TV aangin a thu mai ni lo vin, a thla nen min entir a, Radio-ah thiam tak takin an
sawi a, a ziak hrang hrang chhiar turin min hum hawntir a, kan in lumah heng
―Zoram Loneitu‖ te hi min rawn sem leh zel bawk a ni. Farmers‘ Training te,
Farmers‘ Field School te min neih puiin kan mamawh tinreng min zirtir a, hengah
hian DA tiin pawisa faite min la hum hawtir thul, kan vanneihna hi chhut ngun ila
lawmna tur chu kan hre ngeiin ka ring.
Mizoram Sorkar hnuaia Agriculture Department chuan SRI leh Improved
Method-a buh chin a hlawkzia leh a hat thu nasa takin min zirtir a, hetianga ching tur
hian min rawn a, anpuina pawh hmanrua leh pawisa faiin min pe a, min pek zel
pawh an inhuam em em a ni.
SRI hi Mizoram hian kum 2008 aang khan kan lo enchhin ve tawh a, mi
thiamte zitirna ang taka ti vete chuan an zawngchhang hle tawh a ni. He tih mek lai
hian hatpui ve chuang lo, chin tuma ching leh ngam ta lote pawh an awm tih hriat a
ni a, a pawi hle mai. Hei hian chhan chi hrang hrang a nei ngei ang, a chhan chi hrang
hrang zinga pakhat chu a chi kui hlawhchhamna hi a ni. SRI emaw IP emawa buh
kan chin chu zai khat leh zai hnih lek leka phun tur a ni si a, buh iak ningnel lutuk, a
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 37 -
zung thlak pawh ha tawk lo chu ngaihngam taka zaikhat leh zaihnih phun chu har
tak a ni. Hetiang buh iak ha tawk lote hi chu zai li zai nga vel lo chuan phun ngam a
har hin avangin SRI leh IP-a phun tumte paw‘n an pamṭul hin a lo ni.
SRI hmanga buh kan chin dawn chuan a chi kui kan uluk a ngai em em a ni.
Buh chi kuang 1 metre-a zau, a sei lam chu mamawh tawk, lei haipawna siam tur a
ni. A sir chu a chim mai loh nan thing emaw mau phel emawa dawl tur a ni. A lei
pawh dip ha tak, rual taka hrut ni se, ran ek leiha (FYM) emaw hnim hnah awih
leiha emaw dip leh rual ha taka phul ni se, buh chi chiah uingho sa chu damdawia
bual phawt hnuah rual taka theh tur a ni. Buh chi theh zawhah leiha bawka phul leh
a, buhpawl emaw di emawin khuh tur a ni. Zing leh tlaiah tui leihna (watering can)
hmanga tui pek hin tur a ni. He thu hi kan WRC beneficiaries-te kan zirtir dan a ni a,
a ngaihvente chuan a ziak pawh an kawl thlip thlep a ni. Hetiang zirtirna zawmte hi
chuan buh iak phun tura harsatna an neih a rinawm loh. Thenkhatte erawh chuan tun
thlengin ―Kan buh chi duhthu a sam lo va, chuvangin SRI leh IP-in kan phun lo mai‖
an ti a ni. Tin, hei bakah hian ―Kan buh chi kui a rual ha lo va, a o kim lo va, ka
indaih lo‖ ti an awm bawk. Heng mite hian buh chi kui an uluk lo lutuk a ni, an leilet
bial remchang lai an let tawp tawp a, an buhzema buh rut chawpin damdawi pawha
bual lo vin an kui tawp a, tui pek leh enkawl zui em em pawh awm lo vin a
phun/pawh theih hun awmah phun turin an inbuatsaih chawt hin. Buh chi tur te chu a
hen rannungin an lo ei a, tui a hmuh hat loh avangin a lei a lo char lutuk a, zung a
thlak ha tawk lo va, pawh zawngin a bung hen bawk nen, zai khat emaw zai hnih
emaw te tea phun atan chuan a sitawm deuh ta hin a ni. Kum tam tak leilet lo nei
tawh, nu leh pa aanga inrochung tawh si te pawh hetiang mai maia thil ti duh kan la
awm hi chu a zia lo hle mai. Tin, buh chi kui hun hi chhut ngun a ngai bawk. Mi
henkhatte chuan an leileta buh phun theih hun tur chhut lo vin buh chi an kui tawp a,
tui an neih har avangin a phun theih mai ta lo va, an buh chi kui a lo upa hman lutuk
bawk a ni. SRI atan chuan buh iak ni 12 aia upa lo tur a nih laiin ni 20 te nghah a
ngaih chuan a fail sa der a ni mai. Hetianga buh kui hi an awm a ni. SRI hmanga buh
ching tur ka hmuh pakhat chuan a buh chinna tur a sawisak theih ta tihah buh chi a
kui a, ni sarih chhungin a phunna tur a buatsaih peih hman a, a seedling-te chu ni
hnih ni thum a‘n nghak upa leh te te a, tichuan a phun chauh a ni. Hemi hian kum
2010 a buh chin pangngaia phur 10 a tharnaah kum 2011 khan SRI Method-in a
ching a, phur 25 lai a thar theih phah a ni.
Tunah hian SRI leh IP-a buh ching turte hriat atan, buh chi kui dan thar, N.
Vanlaiphai a kan hmuhchhuah, han tarlan ve hi hain ka hria a, Zoram Loneitu
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 38 -
kaltlang hian ka‘n hrilh ve ang che u. SRI method-a buh chingtu Pu HC
Chhuanvawra chuan TV aangin Japan hovin buh iak phun tur, motora an phurh lai
leh a phunna hmun tura an hlang thla lai a hmu fuh hlauh a, chu chu ―Japan Method‖
a ti ve hmiah mai a ni. Amah mi thil chik mi, kut themthiam si a nih avangin a siam
ve hmiah a, 2010 khan a hmang a, a zawngchhang a, kumin 2011 khan a hmang leh
a, kum dang zel atan pawh chang dang kan a tum tawh lo. A lo hre fuh vete pawhin
hetiang hi an hmang ve an tawh a ni.
A SIAM DAN : Thingphek inches hnih leh achanve vela hlai feet khat leh a
chanve bial velin tray siam tur a ni. Thing phek, parcel hlui leh thingzai bung hman
mai theih a ni a, a chhuat phahah chuan rangva te, dap leh thildang lei dawl thei
remchang angte hman mai tur a ni. Hetiang plate/tray 30 hi ram hectare 1-a buh phun
tur kui nan a tawk vel ang.
SRI leh IP Method a buh phun hi fimkhur a ngai bik em em a ni. A iak pawh
leh phun inkar hi minute 15 aanga minutes 30 aia rei lo tur a ni a, chuvangin kan
leilet a zauh a, a sei phei chuan buh phun sawn hi thil buaithlak tak a ni dawn a,
chuvangin nursery bed pawh hi hmun hrang hranga siam a ngai hin a ni. Tin, buh chi
iakte chu dimdawi takin rangva phek emaw, krandi emawa lawk tur a ni, chu chu
tray emaw, kho emaw thleng emawa chawi sawn tur a ni.
Heng a chunga kan sawi zawng zawng thlir phei hi chuan plate/tray-a buh kui
mai hi remchang tak niin a lang. A hatna/remchanna te 10 sawi ila:
(i) Leilet zawlah kher, hmun ha awhin buh chi kuina siam a ngai lo. Hmun
remchang apiang, thlam kawt velah te emaw, enkawl awlsamna hmunah siam/dah
theih vek a ni. TV-a a lan dan phei chuan hmun dang daiha an kui kha motor-in a
phunna tur lamah an phur mai a ni. Sacrament semna tray ang deuh hian a ke neiin an
chher chhuan ur thei a ni.
(ii) Tray-ah lei pantea kui a nih avangin phun dawnah rangva phek emaw, krandi
emawa lawk hran a ngai lova, kutin phun chawpin hmun leh hmunah a pawh zung
zung theih a ni. Pawh aanga minute 15 aanga minute 30 chhunga phun tur tihah
buaina a awm ve lo, pawh aanga second hnih khat lekah phun nghal mai theih a ni.
A tawpna atan kan hriat nawn leh ka duh chu, kan thlai chin tur reng reng a
chi-ah duhtui nachang hria ang u. SRI leh IP-a buh ching turte phei chuan seedling
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 39 -
thlan uluk lehzual ila, a phun dan hrim hrim pawh henkhat chuan kan hmanhmawh
lutuk a, ni hnih khat leka phun zawh hram kan tum kher a, hlawhfate kan ruai a, a nih
dan tur angin thil a kal lo hin a ni. Buh iakte chu lei diak ha tak, mahse tui chim loh
vah 1-2 cm (1 inch) leka thuka phun tur a ni. Uluk taka buh iak hi leiah a zung
hmawr chung lam hawi lovin, a khamphei (horizontal) tur a ni. Buh iak ha leh hrisel
tak, a hun taka, a phun dan tur dik taka kan phun chuan kan hlawhtling ngei ang. A
bul an hat chu a tawpna pawh a ha hin si a.
- 40 -
Kan Chetvelna
1. Ni 6 & 7 December, 2012 khan EEI, Jorhat-ah ATMA-KVK Interface neih a
ni a, he hun hmang hian Pu Rohmingthanga Colney, Deputy Director (Extension) leh
Pu Lalengliana, SDAO, Champhai te an tel a, ATMA leh KVK te thawhhona chung-
changah Mizoram leh Nagaland te chu a ti ha berte zinga mi kan nih thu report a ni.
2. Ni 14 December, 2012-a Chief Secretary hova NLUP zirchianna nei turin
FAO & University of Minnesode aanga Study Group an lo zin.
3. January ni 14, 2013 (Thawhanni) khan Vanapa Hall-ah ‗Kuthnathawktute Ni‘
hman a ni a. He hunah hian NLUP Beneficiary ti hate hnenah lawmman pek a ni.
4. January ni 14, 2013 (Thawhanni) vek hian Pu K.S. Thanga, Parliamentary
Secretary, Agriculture chuan Champhai-ah ‗Kuthnathawktute Ni‘ a hmanpui.
5. Ni 10 & 11 January, 2013-a Regional Workshop on CSS & Training Planning
for NE Region, College of Vety Science, AAU, Khanapara-a neihah Pu Rohming-
thanga Colney, Deputy Director (Extension) chu telin Mizorama ATMA Scheme
kalpui dan tlangpui report a pe a, Department of Agriculture & Cooperation, Ministry
of Agriculture pawhin Mizoram hmalakna chu ha an ti hle.
6. Ni 18.12.2012-a Agriculture Today te buatsaih, New Delhi-a Round Table
Talk hmangin Chief Minister Pu Lal Thanhawla, Agriculture Minister Pu H.
Liansailova, Principal Secretary (Agriculture) Pu Lalram Thanga leh kan Director Dr.
C. Lalzarliana te an kal. Agriculture Today hi Agriculture lama National Paper lian
ber a ni a. Kum 2013 January thlaa Mizoram Agriculture chanchin Special-a chhuah
an tum avanga Round Table Talk hi buatsaih an ni.
7. Central Sorkar-in norms thar a rawn siam angin Farm Mechanization
chungchangah Custom Hiring System hman ve tum a ni a, Farming Society rintlak
pathum Zawlpui FMC Serchhip, Phaizau Farming Society Champhai leh N.
Vanlaiphai Farming Society te enchhin tum a ni.
8. Ni 21.1.2013-a Technical Workshop on ‗Location Specific Advances in Rice
Production for NE Hills Region‘ CAU, Manipur-a neihah Pu B. Ramnunsanga, SMS
(Agro) leh Pu R. Vanlalchhuanga, AEO te an tel.
- 41 -
9. Ni 4.12.2010 aanga Thawhanni apianga Directorate-a Agriculture Officers
Meeting neih an chu ni 28.1.2013 khan a vawi 100-na atan neih a ni a, Pathian
hnenah lawmthu sawia awngaina hun hman a ni.
10. Sairanga Demonstration on Diversified Cropping System neih mek chu Pu H.
Joela, Deputy Director (Soil Survey) chuan a tlawh. He demonstration hi 21
st
November, 2012 aanga an niin thlai chi hrang hrang 8 Field Pea, Fenugreek, Beet
leaf, Pakchoi, Belgium Cabbage, Cauliflower, Broccoli leh Drum head Cabbage te
chin pawlh chhin a ni.
11. Ni 15.1.2013 khan New Delhi-ah President of India hnen aangin Pu H.
Liansailova, Agriculture Minister, Mizoram chuan Krishi Karman Award (Comm-
endation Award) a dawng. He Award hian Citation leh pawisa fai Rs. 25,00,000 a
keng tel. He award hi Mizoram-in kum 2010-11 aia kum 2011-12 chhunga buh leh
bal a thar hat leh thar pun tam zawk avanga dawng kan ni. Award dawngtu Minister
hi Dr. C. Lalzarliana, Director of Agriculture (Crop Husbandry) chuan a awiawm.
12. Ni 6-8.2.2013 chhung khan Dr. C. Lalzarliana, Director of Agriculture (Crop
Husbandry), Pu R.K. Nithanga, Deputy Director (Oil Palm) leh Pu Tlangtimawia
Zote, Insecticide Analyst/Technical Officer to Director te chuan Mamit District
fangin Oil Palm chingtu Pu Zakaptluanga leh Pu Rosangzuala te Oil Palm huan an
tlawh a, SDAO Office, Zawlnuamah Bunghuam, Zawlnuam leh a chheh vela Oil
Palm chingtute nen inkawmhona an nei bawk.
13. Ni 8.2.2013 khan Pu Lalrinliana, Joint Director of Agriculture leh Pu R.K.
Nithanga, Deputy Director (Oil Palm) te chuan W. Serzawla Oil Palm chingtu Pu
Rozuala, Pu Ramthanga leh Pu Kaphuama te tlawhin an Oil Palm hmun pawh an
tlawh. An Oil Palm te hi a ha hle a, Show Piece atan enkawl tum a ni.
14. Loneitu, research scholar te leh chhiartute tana angkai tur he Department
hmalakna tar chhuahna lehkhabu English Version-a chhuah tum a ni a, a bu hmingah
‗Mizoram Agriculture Towards Food Security’ tih vuah a ni. He lehkhabu hi April
2013 chhunga tihchhuah hman beisei a ni.
15. February ni 19, 2013 khan Rotlang Farm (Chhumkhum)-a Oil Palm Mill
bunna tur lungphum Pu H. Liansailova, Agriculture Minister chuan a phum. Hemi ni
vek hian Chawngtea Treasury Office thar chu Minister hian a hawng bawk.
- 42 -
16. February ni 20, 2013 khan Lawngtlaia District Agriculture Office sak thar chu
Pu H. Liansailova, Agriculture Minister chuan a hawng bawk.
17. February ni 21 & 22, 2013 khan Agriculture Conference Hall, Aizawl-ah EEI,
Jorhat nena angkawpin MAMETI chuan Off Campus Training on Approaches and
Tools of Project Management‘ a buatsaih a. He training-ah hian ATMA District tin
aangin Officer leh Extension Functionaries 27 lai an tel. EEI, Jorhat aangin Miss B.
Lalrosiami Khully leh Miss Pallabi Das, Research Associate te chu training Resource
Person te an ni.
18. February ni 28, 2013 khan Agriculture Committee Room-ah Oil Palm
Stakeholders Meeting neih a ni a. He hun hmang hian Directorate of Oil Palm
Research aangin Dr. S. Arulraj, Director leh Principal Scientist 3 Dr. P. Kalidas,
Dr. M.V. Prasad leh Dr. B.N. Rao te an lo kal a, Partner Companies aiawh leh
Farmers aiawh te an tel bawk.
19. Council of Indian Industries buatsaih March ni 1-4, 2013 chhunga Guwahati-a
North East Farm & Food Tech 2013 hmang tura kal Pu J. Rothanga, SO-cum-SA
kaihhruai, loneitu paruk te chu a hun an lo sawn avangin ICAR Complex, Barapani
tlawhpui an ni. He North East Farm & Food Tech 2013 hi April ni 20-22, 2013
chhunga hman tura sawn a ni.
20. Pi Kaphliri, Bungkawn-te chhungkuain Dihmun-zawla an loah tun thlasik laia
Rabi Sweet Corn an chin hlawhtling tak chu ni 8.3.2013 khan Agriculture Director
hovin seng a ni a, he an Sweet Corn chin aang hian Rs. 1,00,000/- zet an lei thei
dawn niin a hriat a. Hetianga loneitu hlawhtling te hi chhinchhiaha Central lamah
pawh remchangah recommendation tihsak tura ruahman a ni.
21. Ni 21.3.2013 khan District tina loneitu 3 heuh thlan chhuahte chu Directorate
aanga Official 3 te nen Pi R. Lalramhluni, SMS (PP) kaihhruaiin Directorate of Oil
Palm Research, Pedavegi, Andhra Pradesh leh Palode, Kerela tlawh turin an kal.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 43 -
Keimahni
A. Transfer & Posting
Ni 21.2.2013 leh ni 19.3.2013-a Sorkar Notification chhuah angin heng a
hnuaia mite hi transfer an ni.
Sl. Name & Designation Present Place of Posting New Place of Posting
No.
1. Pu B. Lalhmuchhuaka, SDAO Khawzawl Sub-Division SMS (RS), DAO Office
Champhai.
2. Pu C. Lalzarliana, SMS (SS) DAO Office, Saiha Instructor ITC, Hnahthial
3. Pu R. Zoramthanga, SMS (F) Directorate SDAO, Kawrtethawveng
4. Pu V. L. Hmangaihchhuanga, DAO Office, Serchhip SMS (F), Directorate
SDAO
5. Pu P.C. Lawmsanga, SDAO Tlabung Sub-Division Instructor, ITC, Hnahthial
6. Pu K. Laltlanmawia, AEO DAO Office, Serchhip Dte, of Agri. (Crop Husbandry)
7. Pu T. Lalhmingmawia, AEO DAO Office, Champhai DAO Office, Mamit
8. Pu M. S. Dawngliana, AEO W. Phaileng Circle Thingsulthliah Circle
9. Pu Lalnunmawia, AEO N. Vanlaiphai Circle Farm Manager, Neihbawih Farm
10. Pu V. Zamliana, AEO Farm Manager, Neihbawih Farm N. Vanlaiphai Circle
11. Pi Lalzarzovi, AEO DAO Office, Champhai Dte. of Agri (Crop Husbandry)
12. Pu V. L. Buanga, AEO SDAO Office, Zawlnuam DAO Office, Aizawl
B. KAISANG
Ni 21.2.2013 leh ni 15.3.201-a Sorkar Notification chhuah angin heng a
hnuaia tarlante hi MAS Grade V (AEO & equivalent posts) aangin MAS Grade IV
(SDAO and equivalent posts)-ah an kaisang :
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 44 -
Sl. Name of Officer New Place of Posting Remarks
No.
1. Pu R. Hranghrima SMS (Agro), DAO Office Vacant
Mamit
2. Pu R. Vanlalchhuanga SDAO, Khawzawl Vice B. Lalhmuchhuaka transferred
3. Pu K. Vanlalrema Instructor, ITC, Hnahthial Vacant
4. Pu Ngurrinsanga Sailo SMS (SS), DAO Office, Vice C. Lalzarliana transferred
Saiha
5. Pu S. Chinzah SDAO, Tlabung Vice P. C. Lawmsanga transferred
C. New Appointment :
Ni 19.3.2013-a Sorkar Notification chhuah angin heng a hnuaia mite hi MAS
Grade V (AEO & equivalent posts) atan lak thar an ni :
Sl. Name of Incumbent Place of Posting Remarks
No.
1. Zohmingmawii DAO Office, Kolasib Vacant
2. Malsawmdawngkima DAO Office, Saiha Vacant
3. Lalrindiki DAO Office, Champhai Vice T. Lalhmingmawia, transferred
4. Mana samte DAO Office, Lawngtlai Vacant
(Heng MAS Grade V tharte hi Zoram Loneitu Editorial Board chuan a lawmpui rualin ram
tana theihtawp chhuaha an thiamna leh theihna hmang turin duhsakna a hlan).
D. Pension :
Heng kan thawhpuite hian Agriculture Department-a an thiamna, finna leh
theihnte an hman tawh hnuin February ni 28, 2013 khan Superannuation Pension-in
min lo chawlhsan ta.
1) Pu R. T. Nghaka, Additional Secretary, Agriculture
2) Pu C. Romawia, Deputy Director (Administration), Directorate of
Agriculture (C. H)
- 45 -
3) Pu K. Vanlalrema, Instructor, ITC, Hnahthial
4) Pu K. Sianglinga, AEO, Lunglei
5) Pi Basanti Bhattacherjee, Peon, DAO Office, Aizawl
E. Kan Thawhpui kaltate :
Heng kan thawhpuite hian chatuan ram min lo pansan ta a. An kalsan tak, an
chhungte Pathianin thlamuan zel rawh se.
Sl. No. Hming Designation Thih Ni
1. Pu Lalrinfela M. R. Driver 9.12.2012
2. Pu Lalsangvunga Ralte G/S Zawlnuam 18.12.2012
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 4 : JANUANRY MARCH, 2013
- 46 -